قاعده فراغ و تجاوز صفحه 97

ص:100

أمران: أحدهما، التجاوز عنه بالفراغ عنه؛ والثّانی، التجاوز عنه بتجاوز محلّه المتعیّن وقوعه فیه، کما فی موارد التجاوز»(1).

2 - دیدگاه محقّق خوئی رحمه الله

مرحوم آقای خویی قدس سره در مورد این اشکال پاسخی ارائه کرده اند که شبیه پاسخ شان در محذور و اشکال دوّم است. و آن این که: شکّ در صحّت ناشی از شکّ در وجود است؛ و زمانی که بتوان قاعده تجاوز را جاری کرد، دیگر مجالی برای قاعده فراغ نیست.

«یظهر الجواب عن هذا الاستدلال ممّا ذکرناه: من أنّ الشکّ فی الصّحه دائماً ناشیءٌ من الشکّ فی وجود الجزء أو الشرط، فالتجاوز فی مورد قاعده الفراغ أیضاً هو التجاوز عن محلّ الشیء المشکوک فیه، سواء کان جزءاً أو شرطاً، فلا فرق بین قاعده الفراغ والتجاوز عن هذه الجهه ولا یلزم الجمع بین المعنی الحقیقی والعنائی»(2).

در مورد پاسخ ایشان همان اشکالی که در مورد نظر سابق ایشان بیان کردیم، در این جا نیز می آید؛ و به نظر می رسد که پاسخ مرحوم محقّق نائینی قدس سره صحیح است؛ مگر آن که بگوییم قصد ایشان از این سخن که می گویند شکّ در صحّت به شکّ در وجود باز می گردد، آن است که معنای جدیدی برای تجاوز است.

دلیل چهارم: محذور تدافع

اشاره

آخرین محذور ثبوتی برای وحدت قاعده فراغ و تجاوز، محذور تدافع است.