قاعده فراغ و تجاوز صفحه 98

ص:101

اصل این اشکال را شیخ اعظم انصاری رحمه الله در رسائل بیان کرده اند، لیکن محقّق نائینی قدس سره آن را با توضیح و دقّت بیشتری بیان کرده اند.

توضیح اشکال آن است که اگر یک کبرای واحد - عدم الإعتناء بالشکّ بعد المضیّ - بخواهد بر هر دو قاعده دلالت کند، گرفتار تناقض و تدافع می شود.

به عنوان مثال: اگر شخص در حال سجده شکّ کند که رکوع را به جا آورده است یا نه؟ منطوقِ «عدم الإعتناء بالشکّ بعد المضیّ» می گوید: چون از محلّ جزء گذشته است، نباید به شکّش اعتنا کند - این منطوق، قاعده تجاوز را بیان می کند -؛ ولی نسبت به همه ی نماز - کلّ صلاه - چون عمل هنوز تمام نشده است (مضیّ حاصل نشده است)، مفهوم قاعده می گوید بایستی به این شکّ اعتنا کند - این مفهوم، قاعده فراغ را بیان می کند -. بنابراین، یک کبرای کلّی نمی تواند شکّ در کلّ و جزء را بیان کند.

به عبارت دیگر، اگر تعبیر واحد - کبرای کلّی - بخواهد هر دو قاعده را بیان کند، در شکّ در جزء قبل از تمام شدن همه ی عمل، قاعده ی تجاوز می گوید نباید به آن شکّ اعتنا شود، لیکن قاعده ی فراغ می گوید اعتنای به شکّ لازم است و این صحیح نیست؛ زیرا، به این معنی است که دو قاعده همدیگر را دفع کنند.(1)

اشکالات وارد بر دلیل چهارم

اشاره

از این دلیل پاسخ هایی داده شده و بر آن اشکالاتی وارد کرده اند که آن ها را مورد بررسی قرار می دهیم.