قاعده فراغ و تجاوز صفحه 99

ص:102

دیدگاه محقّق نائینی رحمه الله

محقّق نائینی رحمه الله پس از آن که اصل اشکال و دلیل را توضیح می دهند، دو اشکال وارد بر آن را ذکر کرده و از آن ها پاسخ می دهد:

اشکال اوّل: محذور تدافع به موردی که کبرای کلّی واحد بخواهد هر دو قاعده را بیان کند، اختصاص ندارد؛ بلکه اگر این دو قاعده، دو قاعده ی مستقل نیز باشند، تدافع هست؛ زیرا، قاعده ی تجاوز در شکّ در جزء قبل از فراغت تمام عمل می گوید نباید به آن شکّ اعتنا شود؛ لیکن مفهوم قاعده ی فراغ از آن جهت که عمل هنوز تمام نشده است، می گوید اعتنای به شکّ لازم است.

پاسخ: از آن جا که مرحوم محقّق نائینی قدس سره معتقد است قاعده تجاوز بر قاعده فراغ حکومت دارد، به این اشکال جواب می دهند که اگر این دو قاعده را مستقل از هم بدانیم، چون قاعده تجاوز بر قاعده فراغ حاکم است، بنابراین تدافع و محذوری پیش نمی آید؛ بر خلاف موردی که این ها متحّد و به عنوان یک قاعده باشند:

«فإن قلت: إذا کان کلّ من قاعدتی التجاوز والفراغ مغایره للاُخری، یلزم التدافع أیضاً، إذ بمقتضی قاعده التجاوز قد تجاوز عن محلّ الجزء المشکوک، وبمقتضی قاعده الفراغ لم یتجاوز عن المرکّب، فلزوم التدافع من آثار جعل القاعدتین سواء کان بجعل واحد أو بجعلین، قلت: إذا کان جعل قاعده التجاوز مغایراً لجعل قاعده الفراغ، فلا محاله تکون قاعده التجاوز حاکمه علی قاعده الفراغ، فإنّ الشکّ فی صحّه العمل وفساده فی مفروض الکلام مسبّب عن الشکّ فی وجود الجزء المشکوک وعدمه، فإذا حکم بمقتضی قاعده التجاوز بوجود الجزء، فلا یبقی شکّ فی صحّه العمل وفساده، فالتدافع بوحده الجعل لیس إلاّ»(1).