قاعده ضمان ید صفحه 42

ص:51

1- (1) . علی الإیروانی الغروی، حاشیه المکاسب، ج 2، ص 111.
2- (2) . سوره اسراء، آیه 36.
3- (3) . علی الإیروانی الغروی، حاشیه کتاب المکاسب، ج 2، ص 111.عبارت محقّق ایروانی رحمه الله چنین است: «یمکن أن یقال: إنّه إذا قال: علیّ مال أو علیّ أو فی رقبتی مقدار کذا من المال، یستفاد منه الضمان واشتغال الذّمه، أمّا إذا قال: علی ید زید أو رجله أو نحو ذلک کذا، لم یستفد منه الضمان، بل کان ظاهر تکلیف الید والرجل بما هو مناسب لهما من الفعل؛ وعلی ذلک، فمعنی «علی الید ما أخذت [حتّی تؤدّی]» أنّ الید مکلّفه بدفع ما أخذت أو حفظ ما أخذت حتّی تؤدّیه، لکن تقدیر الدفع باطل لایلائم الغایه، فیتعیّن تقدیر الحفظ. فحاصل الحدیث وجوب حفظ أموال الناس إذا وقعت تحت الید، ونسبه التکلیف إلی الید باعتبار أنّ الید هی الّتی أوجبت التکلیف کنسبه الجزاء والعقاب إلی الجوارح باعتبار أنّها السبب فی العصیان، قال اللّه تعالی: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَل - ِکَ کَانَ عَنْهُ مَسُْولًا».

محقّق ایروانی رحمه الله در نهایت قبول دارند که مواردی مثل «علیّ مال» یا «علی رقبتی کذا من المال» دلالت بر حکم وضعی ضمان دارد؛ امّا در مورد «علی الید» می خواهد بفرماید کلمه ی «ید» قرینیّت بر تکلیف دارد و دیگر نمی توان حکم وضعی را از این حدیث استفاده کرد.

به ایشان اشکال می شود که چنین قرینیّتی از کجا استفاده می شود؟ کلمه «ید» هم می تواند موضوع برای حکم تکلیفی قرار بگیرد و هم می تواند موضوع حکم وضعی باشد؛ این که کلمه «ید» ظهور در حکم تکلیفی دارد، چگونه و به چه دلیلی است؟.

ایشان فقط چنین ادّعایی دارند و بر این مدّعا هیچ دلیلی اقامه نمی کنند.

3 - نظریّه امام خمینی رحمه الله

نظریّه سومی که در این زمینه بیان شده، از سوی مرحوم امام خمینی است که به نظر صحیح می نماید؛ و هم مطابق با موارد استعمال عرفی است و هم موافق با لغت می باشد. ایشان قائل اند کلمه ی «علی» فقط بر حکم وضعی دلالت دارد، حتی در مواردی که ظرف - «علی» و مجرور آن - به فعلی از افعال نسبت داده شود. نظر ایشان درست در نقطه مقابل نظریّه محقّق ایروانی رحمه الله قرار می گیرد که می فرمود: «علی الید» چه به فعلی از افعال اسناد داده شود و چه به مالی از اموال اسناد داده شود، ظهور در حکم تکلیفی دارد.

امام خمینی رحمه الله آیه شریفه «وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً»(1) را به عنوان شاهد ذکر نموده و می فرماید: در این آیه شریفه، با آن که