قاعده ضمان ید صفحه 96

ص:105

از این رو، نسبت بین قبض ید و استیلا، عموم و خصوص من وجه است؛ گاه انسان بر مال غیر استیلا داشته و آن را در اختیار خود دارد، امّا قبض به ید ندارد؛ مانند استیلای بر عقارات و حیوانات؛ و گاه قبض ید است و استیلا تحقّق ندارد، مثل موردی که مالکی قوی و قدرتمند در کنار مالش هست و شخص دیگری که ضعیف است آن را بردارد، در حالی که هیچ قدرتی برای تصرّف در آن مال ندارد؛ مواردی نیز وجود دارد که هم قبض ید است و هم استیلا، مانند موارد غصب که غاصب بر مال غیر هم ید دارد و هم استیلا.

بسیاری از فقها، از جمله صاحب عناوین(1) ، محقّق بروجردی رحمهما الله(2) و والد بزرگوار(3) «دام ظلّه» فرموده اند: «ید» در این حدیث، کنایه از استیلا است؛ و یا گاه فرموده اند که کنایه از مستولی - کسی که استیلای بر مال پیدا کرده است - می باشد؛ «علی الید» یعنی «علی المستولی» شاهد آن نیز موارد بسیار زیادی است که کلمه «ید» به صورت کنایه از استیلا استعمال شده است؛ از جمله آیه ی شریفه «وَقَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ...»(4) مقصود یهودی ها از «ید اللّه» این بوده که خداوند متعال قدرت بر انفاق و توسعه ی رزق و روزی بندگانش را ندارد؛ خداوند نیز در پاسخ به آن ها بیان می دارد که چنین نیست. در این آیه ی شریفه، دو مرتبه کلمه «ید» به خداوند نسبت داده شده است و در هر دو مورد، منظور تسلّط، استیلا و قدرت است.

البته در اینجا که خداوند متعال قصد دارد قدرت بیشتری را تفهیم کند،