حیله‌های شرعی و چاره‌جوئی‌های صحیح صفحه 110

ص: 119‌

بررسی بقیّۀ نظریّه‌ها

با توجّه به مباحث مشروحی که پیرامون قول مشهور مطرح شد، دلایل نظریّات سه‌گانۀ دیگر و نقد آن نیز روشن می‌شود، و نیازی به تکرار نیست.

نتیجۀ نهایی

نتیجۀ بحثهای گذشته این است که:

حیله‌های فرار از ربا اقسام متعدّدی دارد؛ بعضی از آنها جایز، و برخی دیگر نادرست می‌باشد. آن اقسام عبارتست از:

1- حیله‌هایی که قصد جدّی در آن نیست، مثل ضمیمه کردن یک دستمال به وام، و فروش آن به چندین برابر قیمت واقعی! چنین حیله‌هایی مشروع نیست.

2- حیله‌هایی که عقلا آن را سفیهانه می‌شمارند، هر چند قصد جدّی هم فرضا در آن تصوّر گردد. این قسم نیز باطل است.

3- حیله‌هایی که قصد جدّی در آن وجود دارد، و سفهی نیز نمی‌باشد؛ امّا محتوی و فلسفه حرمت ربا در آن کاملا مشهود و موجود است. یعنی تمام زیانهای رباخواری که در روایات آمده در آن وجود دارد. مانند آنچه در گروه اوّل و دوّم روایات قول مشهور گذشت. این قسم نیز باطل است.

4- مواردی که شکل عقلایی دارد، و صورت‌سازی نیست، مانند دو معاملۀ مستقل که هیچ ارتباطی با هم نداشته، و هر دو جدّی و عقلایی باشد، و در واقع حیله به معنای منفی آن نیست؛ بلکه نوعی