حیله‌های شرعی و چاره‌جوئی‌های صحیح صفحه 54

ص: 61

نیست. فرضا بپذیریم که حجّ صوری چون مایۀ ابهت مسلمانان می‌شود فایده‌ای داشته باشد، ولی نماز و روزۀ صوری، که در خانه به تنهایی انجام می‌شود، اگر بدون قصد قربت باشد چه فایده‌ای دارد؟

بنابراین راه اوّل، راه حلّ قابل قبولی نیست.

راه دوّم: داعی بر داعی

انسان یک داعی و انگیزه بر عبادت دارد، و آن خداوند است. و گاهی بر ایجاد این انگیزه، انگیزۀ دیگری دارد، که آن را «داعی بر داعی» می‌گویند. چه اشکال دارد که «داعی بر داعی» غیر خدا باشد؟

همان گونه که در نماز باران، انگیزۀ اصلی خداوند است، امّا داعی بر داعی رفع خشکسالی، آمدن باران، سیراب شدن مزارع و باغات است.

آیا نماز باران اشکال دارد؟ یا این که گفته می‌شود: «نماز شب باعث وسعت روزی است» «1» حال اگر انگیزۀ شخصی برای نماز شب خداوند باشد، ولی داعی بر این انگیزه وسعت روزی باشد، آیا اشکالی دارد؟

مردم در بسیاری از زیارات در طول تاریخ حاجات دنیوی داشته‌اند، آیا زیارت آنها صحیح نبوده است؟ اگر چنین است، چرا ائمّه علیهم السّلام از این کار نهی نکرده، بلکه تشویق هم نموده‌اند؟

از این فراتر، کسانی که عبادات را به قصد رفتن به بهشت و نجات از جهنّم انجام می‌دهند، عمل آنها را از چه راهی تصحیح می‌کنید؟

راه تصحیح عمل آنها نیز همین مسألۀ «داعی بر داعی» است.