حیله‌های شرعی و چاره‌جوئی‌های صحیح صفحه 6

ص: 13

معنای سلبی دارد، و هم جنبۀ ایجابی؛ و به تعبیر دیگر، هم چاره‌جویی «ممدوح» داریم، و هم «مذموم».

و به عبارت دیگر هم حیله و چاره‌جویی «مفید و زیبا» متصوّر است، و هم چاره‌جویی «زشت». بنابراین حیله هم چاره‌جویی توأم با تقلّب و خباثت را شامل می‌شود، و هم شامل چاره‌جویی صحیح و مثبت می‌گردد.

نتیجه این که حیله از نظر کلّی هم بار مثبت دارد و هم بار منفی. از این رو این واژه در قرآن مجید بر ذات اقدس الهی نیز اطلاق شده است: (وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحٰالِ) «1» یعنی پروردگار اسباب خفیّه و پنهانی را از هر کس دیگر بهتر می‌داند و بهتر از دیگران می‌تواند برای رسیدن به مقصودش از آنها استفاده کند.

حیله‌های شرعی مورد بحث ما شامل هر دو قسم می‌شود، یعنی هم از حیله‌های شرعی مثبت و صحیح بحث خواهیم کرد، و هم به حیله‌های شرعی منفی و مذموم خواهیم پرداخت.

ولی نمی‌توان انکار کرد که این واژه در فارسی امروز، غالبا به همان معنای منفی و مذموم اطلاق می‌شود، و شاید در عربی امروز نیز چنین باشد. بدین جهت صفت «حیله‌گر» را برای انسانهای حقّه‌باز به کار می‌برند.

نتیجه این که حیله از نظر علمای اهل لغت دارای سه معنا است:

1- هر گونه تغییر، دگرگونی و تحوّل.