درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 107

می نویسند: توشه در دنیا انسان را به لذت موقت و آمیخته با گرفتای می رساند، ولی توشه آخرت انسان را به لذت دایمی و به دور از آلام متصل می کند. توشه دنیا پشت سر انسان است و خاصیت متصرم و زوال پذیر دارد، ولی توشه آخرت پیش روی انسان و هر لحظه باعث قرب و وصول می شود. توشه دنیا باعث لذت جسمی، شهوی و اشتهایی می شود، ولی توشه آخرت موجب لذت روح و وصل به آستانه قدس و جلالت می شود. (1)

و در آخرین جمله برای بار سوم به تقوا اشارت نموده و می فرماید: «وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الأَلْبابِ». این جمله که در حقیقت خطابی خاص به صاحبان خرد است، مبین این معناست که اگر دیگران توجهی ندارند، لااقل شما به این مهم توجه داشته باشید. (2) برخی از مفسران می نویسند: این که در پایان آیه فرمود: «وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الأَلْبابِ ». این بدان معناست که اقتضای لبّ و عقل تقوای الهی است، و هر کس رعایت تقوا نکند، نشانه بی خردی او است. (3)

لطایف و اشارات

1. تکرار سه بار کلمه حج در این آیه، نشان از اهمیت موضوع دارد؛ زیرا بار اول اشارت به زمان حج دارد، بار دوم اشارت به خود مناسک دارد، و بار سوم اشارت به زمان و مکان حج دارد.

2. بیان منع رفث، فسق، جدال وصید، بیانگرمهمترین نمادهای رفتاری و گفتاری انسان است. رفث مخفی ترین رفتار خانوادگی انسان است. دروغ کلید همه بدی ها است، جدال معمولی ترین و عادی ترین شیوه گفتاری است. و صید نماد لغوگری در رفتار انسان است. و تراشیدن سر نماد آرایش از یک سو، و نمود راحتی از سوی دیگر است.

1- فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 184.
2- فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 186.
3- زمخشری، تفسیر کشاف، ج 1، ص 244.