درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 129

است. (1) طوسی، طبرسی و فخررازی در نقد این دیدگاه می نویسند: در آیه تقدیم و تأخیر صورت گرفته است، یعنی تقدیر آیه چنین است: «لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ، ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ، فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ». لیکن بسا بتوان گفت: با جمله «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ » به اصل افاضه توجه داده است، و با جمله «ثُمَّ أَفِیضُوا ...»، به کیفیت افاضه اشارت دارد، و تکراری در کار نیست. و کلمه «ثمّ» نیز که برای ترتیب است بر ترتیب ذکری دلالت خواهد داشت.

استغفار در عرفات

یکی از اموری که درباره عرفات در قرآن بدان اشارت شده، استغفار است که می فرماید: «وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ». برخی از مفسران بر این عقیده اند که این استغفار متوجه آنانی است، که موقف را تغییر دادند. (2) و یا کسانی که مناسک حج را تغییر داده و غیر از آنچه ابراهیم انجام می داد به عمل می آوردند، البته این استغفار می تواند توبه از گمراهی باشد که در این آیات بدان اشارت کرده و فرموده است: «وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ ».(3) برخی دیگر معتقدند منظور استغفار به وسیله زبان و توبه قلبی و پشیمانی از همه ذنوب و تقصیرات است. (4) شیخ طوسی از مفسران بزرگ می نویسد: امر به استغفار برای ترغیب به توبه در آن مواقف شریفه است، چرا که خداوند سبحان این اماکن را

1- طوسی، تفسیر تبیان، ج 2، ص 168. طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 296. فخررازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 198.
2- زمخشری، کشاف، ج 1، ص 189.
3- رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم( المنار)، ج 2، ص 234.
4- طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 296. میبدی، کشف الاسرار و عد الابرار، ج 1، ص 535. فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 167.