درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 131

مشاهده جمال حق است نائل شود. و سرّ این که به حرام موصوف شده، این است که وصول آن برای اغیار حرام است. (1)

4. ذکر در مشعر

در خصوص عرفات سخن از ذکر به میان نیامد مگر استغفار، اما در خصوص مشعر می فرماید: «فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ »، و «وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ ». این دو جمله در بردارنده دو امر مبنی بر لزوم ذکر خداست.

در این که منظور از این ذکر چیست؟ برخی می نویسند: مراد تهلیل، تکبیر، ثنا، دعا و نماز است. (2) که در حقیقت ذکر زبانی مراد است.

اما ذکر دوم ممکن است تأکید و تکراری بر امر اول و همان ذکر زبانی مراد می باشد، این احتمال نیز وجود دارد که با توجه به جمله «کَمَا هَدَاکُمْ » ذکر مخصوصی چون شکر مدّ نطر باشد، که به ازاء هدایت الهی صورت می گیرد، و یا منظور اخلاص در عمل باشد. (3) برخی از مفسران نیز عقیده دارند که جمله «فَاذْکُرُوا اللَّهَ » اشارت به ذکر زبانی دارد و جمله «وَ اذْکُرُوهُ » اشارت به ذکر قلبی می باشد. (4) نکته ای که در اینجا وجود دارد این است که ذکر دوم همراه با «کاف» تشبیه آمده و فرموده است: «کَمَا هَدَاکُمْ ». وجه تشبیه ممکن است این باشد،که

1- آلوسی، روح المعانی، ج 2، ص 93.
2- زمخشری، کشاف، ج 1، ص 246. مقدس اردبیلی، زبد البیان، ص 351. سید قطب، فی ظلال القرآن، ص 199.
3- فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 167. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 2، ص 426. کنزالعرفان، ج 1، ص 304. زبد البیان، ص 353. تفسیر المیزان، ج 2، 78. تفسیر نمونه، ج 2، ص 33.
4- فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 195.