درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 139

ذکر خدا

این که در آیه فرمود: «فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً»، بی شک اشارت به ذکری دارد که می بایست پس از انجام مناسک حج صورت گیرد، و در حقیقت به منزله تعقیب برای نماز است. در این که مراد از این ذکر چیست؟ دو دیدگاه عمده وجود دارد:

أ. برخی بر این عقیده اند که مراد از این ذکر دعاهاست، چرا که دعا در آن مواقف افضل اعمال است. (1) یعنی وقتی انسان با پرداخت بخشی از مال خود، تحمل مشقات، دوری از وطن و فراق خانواده، و اطاعت از پروردگار از حج فارغ شد، و با طی این مراحل خدایی شد، طبیعی است که به دعا و استغفار روی آورد. مؤید این دیدگاه ادامه آیه است که به کیفیت دعا کردن اشارت نموده و فرموده است: «فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا ...».

ب. برخی از مفسران معتقدند منظور ذکر مخصوص ایام تشریق است، که خواسته شده است. (2) چنانکه در روایتی امام صادق می فرماید: «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً، قَالَ: وَ التَّکْبِیرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لا إِلَهَ إِلّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ، اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَهِ الأَنْعَامِ ».(3) در شأن نزول آیه نیز می خوانیم که امام باقر فرمود: «أنهم کانوا إذا فرغوا من الحج، یجتمعون هناک، ویعدون مفاخر آبائهم ومآثرهم، و یذکرون أیامهم القدیمه، و أیادیهم الجسیمه، فأمرهم الله سبحانه أن یذکروه مکان ذکرهم آباءهم فی هذا الموضع ».(4) این روایت به خوبی نشان

1- طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 296. فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 210.
2- طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 396. فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 5، ص 201.
3- کلینی، کافی، ج 4، ص 516. باب التکبیر ایام التشریق، زمخشری، کشاف، ج 1، ص 246. مقدس اردبیلی، زبد البیان، ص 351.
4- طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 297. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 2، ص 427. رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم( المنار)، ج 2، ص 235.