درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 148

حج است و عمل چهارم می تواند مطلق باشد، گرچه در کتاب های مناسک بیتوته و کوچ به عنوان دو منسک از مناسک حج یاد می شود. اما قرآن به عنوان اعمال پس از مناسک تعبیر نموده است، چرا که در آیه قبل فرمود: «فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ ».

1. ذکر

ذکر در آیه نیز همانند آیه قبل ممکن است منظور نام خدا باشد، و ممکن است مراد ذکر قلبی و یاد خدا باشد. و ممکن است منظور تکبیراتی باشد که بعد از نماز ظهر روز عید تا نماز صبح روز سیزدهم گفته می شود. (1) طبرسی می نویسد: ذکری که بدان امر شده است عبارت است از: «اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ، لا إِلَهَ إِلّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ، اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا، الحمدُ لله علی ما أولانا، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَاه مِنْ بَهِیمَهِ الأَنْعَامِ ». و اولین تکبیر باید پس از نماز ظهر روز عید، و آخرین آن باید پس از نماز صبح روز سیزدهم باشد. (2) می نویسند: ذکر بر سه قسم است: ذکر عادت، ذکر حسبت، و ذکر صحبت؛ ذکر عادت بی قیمت است، بهر آن که از سر غفلت است. ذکر حسبت بی زینت است، که سر انجام آن طلب اجرت است. ذکر صحبت ودیعت است، بهر آن که زبان ذاکر در میان عاریت است. ذکر خائف از بیم قطعیت است، ذکر راجی بر امید طلبت است، ذکر محبت از رقت حرقت است. خائف به گوش ترس ندای وعید شنید در دعا آویخت، راجی به گوش رجا ندای وعد شنید در ثنا آویخت، محب به گوش مهر ندای فراتر شنید با بهانه نیامیخت، عارف را ذکر ازل در رسید از جهد در بخت گریخت. (3)

1- وسایل الشیع، ج 10، ص 219، باب 8 از ابواب العود الی منی، ح 4.
2- طبرسی، مجمع البیان، ج 1، ص 299. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 3، ص 4.
3- میبدی، رشیدالدین، کشف الاسرار، ج 1، ص 550.