درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 153

کلی تمام است. و مجاز است که هر گناهی مرتکب شود، بلکه باید توجه داشته باشد که هر آن و هر لحظه رعایت تقوا لازم و ضروری است.

در پایان آیه می فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُون »، که در حقیقت تأکیدی مجدد بر رعایت تقواست، و این که روزی می بایست پاسخ گوی اعمالتان باشید.

لطایف و اشارات

1. تخییر در کوچ از منی خود نمادی از تسهیل و تیسیر در احکام سمحه و سهله اسلام است، چنانکه در موارد دیگر با تخییر در وظایف، تخفیف در وظایف، یا تبدیل و برداشتن آن، به سهولت در احکام اشارت نموده است.

2. ارتباط جمله «وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُون » با انجام مناسک حجّ در این است، که موسم حجّ نسخه ای از صحنه قیامت است، که انسانها در آن محشور شده اند.

3. گرچه حج گزار در کوچ کردن از منی در روز دوازدهم یا سیزدهم مجاز است، اما افضلیت تأخیر به دلیل عبادت بیشتر به قوت خود باقی است، چنانکه انفاق آشکار و پنهان هر دو نیکوست، اما پنهان داشتن آن نیکوتر است. (1) 4. چون در تعجیل و تأخیر باید حد میانی وجود داشته باشد، تا زودتر و دیرتر صدق کند. بنابر این مراد از تعجیل این است که اگر قبل از غروب کوچ نمود اشکالی نیست، ولی اگر از غروب تأخیر نمود باید در روز سوم کوچ کند.

5. اسلام در قالب حجّ مبارزه با خرافات و بدعت ها نموده است، و حقیقت آنچه که خدای سبحان در قالب شریعت مقدسه ممنوع نکرده و گناه نشمرده