درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 267

سخن رزق بهیم الانعام و قربانی است که فرمود: «عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَهِ الأَنْعامِ ». به اضافه روایت امام صادق که در تفسیر این تعبیر فرمود: «المَعْلُومَاتُ وَ المَعْدُودَاتُ وَاحِده وَ هِیَ أیّامُ التَشْریِقِ ».(1) در آیات دهم و یازدهم به تفصیل از مسأله ذکر و تفسیر «أَیَّامٍ مَعْلوماتٍ » و «أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ » سخن گفته ایم.

به هر صورت مراد از «بَهِیمَهِ الأَنْعامِ» شتر، گاو، گوسفند و بُز است، که به لحاظ ادبی اضافه عام به خاص است. (2) چرا که بهیمه گرچه شامل همه چهارپایان خشکی و دریایی به استثنای درندگان می شود، لیکن به دلیل اضافه شدن به انعام، آن را منحصر به این چهار حیوان (شتر، گاو، گوسفند و بز) نموده است، چنانکه قرآن می فرماید: «ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ ... وَ مِنَ الإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ (انعام: 143- 144)».

در خصوص جمله «عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَهِ الأَنْعامِ »، برخی معتقدند که کنایه از ذبح و نحر است، تا تفاوت بین ذبح مسلمین و ذبح کفار را بیان نماید. (3) لیکن برخی دیگر از مفسران در پاسخ گفته اند: این تعبیر عنایت ویژه به یاد و نام خداست، و این کنایه باید متعلق به مکنّی عنه باشد. (4)

لزوم ذکر زبانی

پیش از این گفتیم که ذکر در ادب عرب و قرآن کریم هم شامل یاد یعنی ذکر قلبی می شود و هم شامل نام یعنی ذکر زبانی و قلمی را در بر می گیرد، ذکر قلبی

1- وسایل الشیع، ج 10، ص 219، باب 8 از ابواب العود الی منی، ح 3. و نیز احادیث 1 و 2 و 5 و 7 و 8 و 9.
2- کنزالعرفان، ج 1، ص 270.
3- زمخشری، تفسیر کشاف، ج 3، ص 153. فخررازی، تفسیر کبیر، ج 23، ص 29.
4- تفسیر المیزان، ج 17، ص 371.