درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 268

مانند این آیه که قرآن می فرماید: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً (انفال: 205)». و ذکر زبانی مانند این آیه که می فرماید: «وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً (اسراء: 46)». و ذکر کتبی مانند این آیه که می فرماید: «صوَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْر (ص:1)».

در برنامه ذکر سرزمین منی اعم از قربانی و یا ذکر ایام تشریق به صراحت «وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ » باید ذکر زبانی باشد. و ذکر قلبی گرچه خوب است اما کفایت نمی کند.

2. طعام و اطعام

در بخش دیگر از آیه، قرآن به مصارف گوشت قربانی اشارت کرده است و می فرماید: «فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ». که هم سفارش به خوردن خود حاجی می کند و هم امر به اطعام آن می کند.

مفسران می گویند: امر به «کُلُوا» دلالت بر وجوب ندارد، بلکه بر اباحه و یا استحباب دارد، چرا که در جاهلیت خوردن این گوشت را روا نمی دانستند، لذا برای رفع این تحریم خود ساخته و به تعبیر دیگر برای رفع توهم حظر اجازه می دهد که خود حاجی نیز از آن بخورد، اما امر در «أَطْعِمُوا» دلالت بر وجوب می کند و باید به مصرف بائس فقیر برسد. (1)

البته برخی از مفسران بر این باورند که امر در «کُلُوا» نیز برای وجوب است، زیرا خداوند می خواهد شخص حاجی را با فقیر در یک رتبه قرار دهد. (2) برخی از فقها به استناد همین آیه فتوا به وجوب اکل داده اند. (3)

1- طوسی، تبیان، ج 7، ص 310. طبرسی، مجمع البیان، ج 4، ص 81. فخررازی، تفسیر کبیر، ج 23، ص 29. زمخشری، تفسیر کشاف، ج 3، ص 153. میبدی، کشف الاسرار، ج 6، ص 362. تفسیر بیضاوی، جزء 4، ص 53. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 12، ص 44. طباطبایی، المیزان، ج 14، ص 371.
2- فخررازی، این را به عنوان یک قول نقل می کند. تفسیر کبیر، ج 23، ص 29.
3- محقق حلی، شرایع الاسلام، ج 1، ص 261. صاحب جواهر نیز از برخی فقهای دیگر که از محقق پیروی کرده اند اشارت می کند. جواهر الکلام، ج 19، ص 161.