درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 281

تأثیرپذیری از ذکر خدا، صبر در مصائب، برپاداری نماز و انفاق را برای آنها بر می شمرد.

أ. قربانی منسک همگانی

در آیه بعدی فرمود: «وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً». واژه امت در لغت به معنای جماعتی است که در یک چیزی مانند زمان، مکان و دین با هم مشترک باشند. (1) واژه امت در قرآن هم به معنای گسترده و عمومی آن به کار رفته است که فرمود: «زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّهٍ عَمَلَهُمْ (انعام: 108)»، که در این امت مشرکان قریش نیز حضور دارند. و هم به پیروان یک پیامبر اطلاق شده است که فرمود: «وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ (یونس: 48)». و همچنین نسبت به گروهی از پیروان یک پیامبر کاربرد دارد که فرمود: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ (آل عمران: 104)». و هم به یک نفر مؤمن اطلاق شده است که فرمود: «إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّهً قانِتاً لِلَّهِ حَنِیفاً (اسراء: 120)».

در آیه مورد بحث به حسب ظاهر عبارت، منظور همان معنای گسترده است، چنانکه در جای دیگر فرمود: «لِکُلِّ أُمَّهٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ (حج: 67)». لیکن بسیاری از مفسران آن را محدود به صاحبان ادیان و شرایع کرده اند. (2) ممکن است واژه منسک به معنای مصدری یعنی عبادت باشد، که در آن عبادت قربانی وجود دارد. (3) و یا خود ذبح و قربانی مراد باشد. (4) با توجه به قرینه

1- راغب اصفهانی، مفردات، ریشه امم.
2- طبرسی، مجمع البیان، ج 4، ص 84. میبدی، کشف الاسرار، ج 6، ص 367. فخررازی، تفسیر کبیر، ج 23، ص 34. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج 12، ص 58. تفسیر بیضاوی، جزء 4، ص 54. طباطبایی، المیزان، ج 14، ص 374.
3- طباطبایی، المیزان، ج 14، ص 374.
4- فخررازی، تفسیر کبیر، ج 23، ص 34. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج 12، ص 58.