درسنامه تفسیر آیات حج صفحه 75

چهارم آنچه برای او در سخن و عمل روا نیست انجام ندهد. (1) در روایتی نیز از امام صادق می خوانیم که در تفسیر این بخش از آیه فرمود: «یَعْنِی بِتَمَامِهِمَا أَدَاءَهُمَا وَ اتِّقَاءَ مَا یَتَّقِی الْمُحْرِمُ فِیهِمَا».(2) در این روایت هم به اتمام ظاهری و هم به اتمام معنوی اشارت نموده است. در ظاهر باید آن را اداء کند، و در معنا کسی که محرم شد باید خود را از محرمات حفظ کند. و در حقیقت به کمال آن نیز اشارت شده است.

تعبیر «لله » بیانگر این است که همه اعمال حجّ و عمره باید با قصد قربت و تنها برای خدا باشد. و با توجه به این که معرفت و درک انسان ها نسبت به عبادت ها یکسان نیست، حج و عمره نیز مراتبی دارد، که پایین ترین مرتبه آن حج عوام است، برخی از مفسران می نویسند: حج عوام قصد کوی دوست است و حج خواص قصد روی دوست، حج عوام رفتن به سرای دوست است و حج خواص رفتن برای دوست. (3)

لزوم اتمام عبادت

بحثی که درباره عبادات از جمله حج وجود دارد این است که اگر کسی عبادتی مثل نماز، روزه، حجّ، عمره، قرائت قرآن و ... را شروع نمود، آیا لازم است آن را به اتمام برساند یا می تواند در بین کار آن را رها نماید؟

در پاسخ باید گفت: قرآن کریم در باره سه عبادت تعبیر به «اتمّوا» به کار برده است: یکی در باره روزه می فرماید: «أتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ ». و دوم در باره حج، و سوم نسبت به عمره. مفاد این تعابیر ممکن است این باشد که عبادت باید به تمام اجزاء و شرایط به جای آورده شود.

1- قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 2، ص 336.
2- کلینی، کافی، ج 4، ص 264، باب فرض الحج و العمر.
3- میبدی، رشیدالدین، کشف الاسرار، ج 1، ص 537.