- پیش گفتار 1
- اشاره 4
- حقیقت صدق و کذب 4
- تعریف صدق و کذب از دیدگاه مشهور 5
- اشاره 7
- اشکالات سید خویی - قدس سره - بر تعریف مشهور 7
- اشاره 7
- اشکال اوّل 7
- اشاره 8
- نقد اشکال اوّل 8
- اشکال دوم 8
- نقد اشکال دوم 9
- اشاره 10
- اشکال سوم 10
- بحثی در حقیقت صدق و کذب در کلام مرحوم امام - قدس سره - 11
- اشاره 11
- نقد اشکال سوم 11
- تعریف تفتازانی از صدق و کذب و وجوه آن در نظر مرحوم امام - قدس سره - 12
- نقد مرحوم امام - قدس سره - بر کلام تفتازانی 14
- اشاره 16
- عدم اختصاص صدق و کذب به قول و لفظ 16
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 20
- نقد کلام تفتازانی 24
- نظر نظّام معتزلی در تعریف صدق و کذب و نقد آن 30
- اشاره 34
- نظر جاحظ در تعریف صدق و کذب 34
- نقد سخن جاحظ 37
- آیا وجود مخاطب در تحقّق کذب شرط است؟ 39
- اشاره 39
- وجوهی بر لزوم وجود مخاطب در اتّصاف به صدق و کذب 40
- اشاره 40
- نقد امام - قدس سره - بر قول لزوم وجود مخاطب در اتّصاف به صدق و کذب 44
- بیان مرحوم امام - قدس سره - در انصراف ادلّه ی حرمت کذب به وجود سامع 46
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 48
- ادلّه ی حرمت کذب 53
- اشاره 53
- اشاره 54
- حرمت کذب به ضرورت عقول 54
- دو مبنای کلّی در حسن و قبح 55
- 1. مبنای بیشتر متکلمین شیعه (حسن و قبح غیر مرتبط با مصالح و مفاسد) 55
- 2. مبنای برخی دیگر (حسن و قبح مرتبط با مصالح و مفاسد) 56
- اشاره 58
- حرمت کذب به ضرورت ادیان 58
- ادلّه ی حرمت کذب از کتاب و سنّت 61
- تحقیقی پیرامون کبیره بودن کذب 62
- اشاره 62
- ثمره ی بحث از کبیره بودن کذب 63
- ملاک کبیره بودن معصیت 64
- 1. روایت الْفَضْلِ بْنِ شَاذَان: 65
- ادلّه ی شیخ - قدس سره - بر کبیره بودن کذب 65
- 2. روایت الْأَعْمَش: 67
- اشاره 68
- 3. موثقه ی مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم: 68
- کلام در وثاقت عثمان بن عیسی 69
- دلالت موثقه ی محمد بن مسلم بر بدتر بودن کذب از شراب 72
- اشکال بعضی بر استدلال به موثقه ی محمد بن مسلم 77
- 4. روایت منسوب به امام عسکری - علیه السلام -: 80
- 5. روایت أَنَس: 81
- 6. روایتی از پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله و سلم -: 82
- 7. آیه ی شریفه ی افتراء کذب: 83
- اشاره 83
- اشکال محقّق ایروانی - قدس سره - بر استدلال به آیه ی شریفه 85
- نقد اشکال محقّق ایروانی - قدس سره - 86
- اشکال برخی محقّقین بر استدلال به آیه ی شریفه 87
- جواب از استدلال به آیه ی شریفه 88
- کبیره بودن مطلق کذب در منظر شیخ - قدس سره - حتّی در صورت عدم ترتّب مفسده 91
- اشاره 91
- تأییدی بر کبیره بودن مطلق کذب در وصیت پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوذر 92
- اشاره 93
- نقد کلام شیخ - قدس سره - 93
- وجه دیگری بر اثبات کبیره بودن کذب 93
- نقد این استدلال 100
- اشاره 102
- 1. روایت أَبِی خَدِیجَه در محاسن، کافی و عقاب الاعمال: 102
- اشاره 102
- روایات دالّ بر عدم کبیره بودن مطلق کذب 102
- بررسی سند روایت محاسن 104
- بررسی سند کافی 107
- بررسی سند عقاب الاعمال 110
- نحوه ی استدلال به این روایت برای نفی کبیره بودن مطلق کذب 112
- اشکال شیخ - قدس سره - بر استدلال به روایت ابی خدیجه 113
- نقد کلام شیخ - قدس سره - 114
- مراد از کذب به قول مطلقِ دارای آثار مهم، کذب علی الله و الرسول است 115
- 2. مرسله ی سَیف بن عَمِیرَه: 118
- اشاره 118
- نقد استدلال به مرسله ی سیف بن عمیره 120
- اشاره 121
- 3. صحیحه ی عَبْدِ الرَّحْمَانِ بْنِ الْحَجَّاج: 121
- مناقشه ی محقّق ایروانی - قدس سره - در استدلال به این روایت بر نفی کبیره بودن مطلق کذب 122
- نقد مناقشه ی محقّق ایروانی - قدس سره - 123
- اشاره 124
- 4. روایت الْحَارِثِ الْأَعْوَر: 124
- مناقشه در استدلال به این روایت 127
- نتیجه ی نهایی درباره ی کبیره بودن مطلق کذب 127
- اشاره 128
- خلف وعد 128
- اشاره 129
- با توجّه به روایت حارث الاعور، آیا خلف وعد مصداق کذب است؟ 129
- مراد روایت در نظر شیخ - قدس سره -، الوعد مع إضمار عدم الوفاء 130
- اشاره 137
- آیا وعد مع اضمار عدم الوفاء، مصداق کذب است؟ 137
- اشاره 138
- وجوه اطلاق کذب بر خلف وعد در نظر شیخ - قدس سره - 138
- اتصاف انشاءات به کذب از حیث خبر ملازم آن در کلام کاشف الغطاء - قدس سره - 139
- نقد کلام کاشف الغطاء - قدس سره - 140
- بیان دیگری بر کذب نبودن خلف وعد در کلام شیخ - قدس سره - 143
- اشاره 144
- آیا خلف وعد حرام است؟ 144
- اقسام ابراز وعده 149
- اشاره 151
- هزل 151
- اشاره 152
- آیا هزل مصداق کذب است؟ 152
- 1. مرسله ی سَیْفِ بْنِ عَمِیرَه: 153
- روایات مربوط به حرمت هزل 153
- 2. روایت أَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَه: 153
- 3. روایت حارث الاعور: 154
- 4. وصیت پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوذر: 156
- آیا مبالغات متّصف به صدق و کذب می شود؟ 156
- اشاره 161
- توریه 161
- تعریف توریه 162
- آیا توریه مصداق کذب است؟ 164
- نقد شیخ بر کلام میرزای قمی - قدس سرهما - 166
- کلام میرزای قمی - قدس سره - در حرمت توریه 166
- روایات دالّ بر کذب نبودن توریه 168
- 1. مرسله ی معانی الأخبار و احتجاج: 168
- اشاره 168
- بررسی دلالت مرسله بر کذب نبودن توریه 172
- 2. روایتی در مستطرفات سرائر: 174
- 3. روایتی در مسند احمد حنبل: 175
- تذکراتی در مورد توریه 177
- اشاره 180
- مسوّغات کذب 180
- اشاره 181
- مسوّغ اوّل: ضرورت 181
- ادلّه ی جواز کذب عند الضروره 182
- 1) آیه ی 106 سوره ی نحل: 182
- الف: دلیل کتاب بر جواز کذب عند الضروره 182
- 2) آیه ی 28 سوره ی آل عمران: 187
- 3) آیه ی 78 سوره ی حج: 190
- 1. حدیث رفع: 191
- ب: دلیل سنّت بر جواز کذب عند الضروره 191
- اشاره 191
- 2. روایات دالّ بر این که «لَیْسَ شَیْ ءٌ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا وَ قَدْ أَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَیْهِ»: 193
- 3) صحیحه ی لا ضرر: 196
- ج) دلیل اجماع بر جواز کذب عند الضروره 197
- د) دلیل عقل بر جواز کذب عند الضروره 198
- آیا جواز کذب عند الاضطرار، منوط به عدم امکان توریه است؟ 199
- روایات دالّ بر جواز کذب مطلقاً حتّی مع التمکن من التوریه 200
- اشاره 200
- 1. روایت سکونی: 201
- 2. صحیحه ی إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیّ: 202
- 3. صحیحه ی حلبی: 203
- اشاره 203
- اشاره 204
- بررسی وثاقت حلبیون 204
- طریق صدوق - قدس سره - به عبیدالله بن علی الحلبی 207
- طریق صدوق - قدس سره - به محمد بن علی الحلبی 208
- اشاره 208
- اشاره 209
- طریق صدوق - قدس سره - به عمران بن علی الحلبی 210
- 4. روایت دیگر صدوق از امام صادق - علیه السلام -: 211
- بررسی دلالت روایت 211
- 5. موثقه ی زراره: 216
- 6. موثقه ی دیگر زراره§ممکن است این روایت، همان روایت سابق زراره باشد که در یک مجلس از حضرت سؤال کرده و بخشی را در جایی نقل کرده و بخشی را در جای دیگر، و ممکن هم هست در دو مجلس سؤال کرده باشد.§: 218
- 7. روایت سماعه: 219
- اشاره 219
- جواب شیخ - قدس سره - از قاعده ی عقلی 220
- نقد کلام مرحوم شیخ - قدس سره - 221
- اشاره 222
- پاسخ صحیح در مورد حکم عقل بر قبح کذب 222
- تعارض روایات در صورت عدم استبعاد تقیید 223
- نظر محقّق ایروانی - قدس سره - در عدم تعارض این دو دسته روایات و توضیح نظر شیخ - قدس سره - 224
- اشاره 226
- خلاصه ی سیر بحث وجوب یا عدم وجوب توریه در مقام اضطرار در کلام شیخ - قدس سره - 226
- کلام شیخ - قدس سره - در امکان تقیید مطلقات مجوّز کذب 227
- نظر مختار در تقیید و عدم تقیید مطلقات 228
- نظر مختار در مورد حکم عقل به قبح کذب 230
- نظر مختار در تعارض بین روایات 231
- اشاره 231
- کلام شیخ - قدس سره - در تهافت ظاهر کلام مشهور 231
- کلام شیخ - قدس سره - در فرق اضطرار و اکراه و توجیه کلام مشهور 233
- نقد کلام شیخ - قدس سره - در فرق بین اکراه و اضطرار 234
- کلام بعضی در فرق بین مقام اضطرار و اکراه در باب معاملات 235
- نظر مختار در فرق بین مقام اضطرار و اکراه در باب معاملات 237
- اشاره 239
- نسبت عموم و خصوص من وجه بین اضطرار و إکراه 239
- أوسع بودن ادلّه ی جواز کذب در مقام ضرر و إکراه از حدیث رفع 240
- بیان شیخ - قدس سره - در عدم فرق بین ضرر مسوّغ کذب با ضرر مسوّغ سایر محرّمات و نقد آن 241
- بیان شیخ - قدس سره - در استحباب تحمّل ضرر مالی غیر مجحف و پرهیز از کذب 242
- نقد استدلال شیخ - قدس سره - 243
- نقد استدلال به روایت نبوی 245
- تمسّک بعضی به روایت نبوی برای اثبات رجحان تحمّل ضرر و اجتناب از کذب 245
- نقد این استدلال 246
- استدلال به روایات دالّ بر احتراز از قسم حتّی صادقاً برای اثبات رجحان تحمّل ضرر 246
- تحقیقی در مورد آیه ی شریفه ی (لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَهً لِأَیْمانِکُمْ) 247
- اشاره 247
- اشاره 254
- کلام شیخ در اولویت حمل کلام ائمّه- علیهم السلام - در مقام تقیه بر توریه تا کذب 254
- بررسی کلام شیخ - قدس سره - 262
- کلام شیخ - قدس سره - در حمل روایت بر توریه در دوران بین توریه و تقیه 263
- اشاره 263
- بررسی کلام شیخ - قدس سره - 265
- مسوّغ دوم: اصلاح بین الناس 266
- بررسی مسوّغ سوم کذب 268
- مسوّغ سوم: وعده ی کذب به زوجه بلکه مطلق اهل 268
- اشاره 268
- قول به غیر علم 273
- اشاره 273
- آیا قول به غیر علم حرام است؟ 274
- مقتضای اصول عملیه، جواز قول به غیر علم 276
- ادلّه ی اقامه شده بر حرمت قول به غیر علم 277
- 1. الغاء خصوصیت ادلّه ی حرمت قول به غیر علم در شرعیات و سریان آن به عرفیات 277
- اشاره 277
- نقد استدلال اوّل 278
- نقد استدلال دوم 279
- 2. قول به غیر علم ملازم با کذب یا لااقل دارای مفسده ی کذب است 279
- اشاره 279
- نقد دلیل سوم 280
- اشاره 280
- 3. استقلال عقل به قبح قول به غیر علم همانند استقلال به قبح کذب 280
- 4. ارتکاز متشرعه بر حرمت قول به غیر علم 281
- اشاره 281
- نقد دلیل چهارم 281
- 5. روایات، دالّ بر حرمت قول به غیر علم 282
- روایت علی بن جعفر: 282
- حسنه ی کالصحیحه ی هشام بن سالم: 284
- نقد دلالت روایت بر مدّعا 286
- موثقه ی زیاد بن أبی رجاء: 288
- بررسی سند روایت 288
- بررسی دلالت روایت 291
- ایراد شبهه در استفاده ی حرمت از روایت و پاسخ به آن از مرحوم امام - قدس سره - 292
- روایت اسحاق بن عبدالله: 293
- بررسی سند روایت اسحاق بن عبدالله 296
- نقد استدلال به این روایت 299
- روایت زراره: 300
- نقد دلالت روایت بر حرمت قول به غیر علم 301
- صحیحه ی محمد بن مسلم: 302
- بررسی دلالت صحیحه ی محمّد بن مسلم بر حرمت قول به غیر علم 303
- وصیت امیرالمؤمنین - علیه السلام - به محمد بن حنفیه: 304
- نقد استدلال به وصیّت امیرالمؤمنین - علیه السلام - 306
- نتیجه ی کلام در حرمت یا عدم حرمت قول به غیر علم 308
- اشاره 308
- مقتضای علم اجمالی، لزوم اجتناب از قول به غیر علم به دلیل حرمت کذب 308
- بیان امام - قدس سره - در اثبات کذب بودن «زیدٌ قائمٌ» در صورت استصحاب عدم قیام زید 310
- اشاره 310
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 312
- نظریه ی مختار در وجه اعتباری مبتنی بر علم اجمالی در حرمت قول به غیر علم 315
- اشاره 315
- جریان استصحاب عدم صدور قول و فعل از معصوم - علیه السلام - بعد از فحص 320
- عدم وجوب کفّاره در إسناد قول مشکوک به معصوم - علیه السلام - نسبت به صائم 321
- حلّ یک معضل در رابطه با استصحاب عدم ازلی 322
- کتاب نامه 324
کلام در وثاقت عثمان بن عیسی
عثمان بن عیسی گرچه از سران واقفه است، ولی از آن جایی که شیخ طوسی - قدس سره - در العُدّه(1) می فرماید: «طائفه به اخبار عدّه ای از جمله عثمان بن عیسی عمل کرده اند» به همین خاطر مشهور او را توثیق کرده اند، امّا ما به خاطر کلام دیگری از شیخ در مورد عثمان بن عیسی در کتاب الغیبه که فرمود: «استبد بمال موسی بن جعفر - علیهما السلام - طمعاً لحطام الدنیا»(2) در مورد ایشان مدّتی توقف کرده
1- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، العده، ج1، ص150: إذا کان الراوی من فرق الشیعه مثل الفطحیه، و الواقفه، و الناووسیه و غیرهم نظر فیما یرویه: فإن کان هناک قرینه تعضده، أو خبر آخر من جهه الموثوقین بهم، وجب العمل به و ... و لأجل ما قلناه عملت الطائفه بأخبار الفطحیه مثل عبد اللَّه بن بکیر و غیره، و أخبار الواقفه مثل سماعه بن مهران، و علی بن أبی حمزه، و عثمان بن عیسی، و من بعد هؤلاء بما رواه بنو فضال، و بنو سماعه، و الطاطریون و غیرهم فیما لم یکن عندهم فیه خلافه. انتهی. إن قلت: در این عبارت، علی بن أبی حمزه ی بطائنی هم جزء کسانی شمرده شده که طائفه به اخبار او عمل کرده اند، در حالی که در رجال تصریح کرده اند: «هو کذابٌ ملعونٌ» قلت: بله، در مورد علی بن أبی حمزه با وجود تصریح بر کذاب و ملعون بودنش، دیگر نمی توانیم به این کلام شیخ عمل کنیم، ولی منافاتی ندارد که در مورد غیر علی بن أبی حمزه کلام شیخ را بپذیریم.
2- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، ص64: فروی الثقات أن أول من أظهر هذا الاعتقاد [القول بالوقف] علی بن أبی حمزه البطائنی و زیاد بن مروان القندی و عثمان بن عیسی الرواسی طمعوا فی الدنیا و مالوا إلی حطامها و استمالوا قوما فبذلوا لهم شیئا مما اختانوه من الأموال نحو حمزه بن بزیع و ... .