بررسی گسترده ی فقهی: معونه الظالمین، الولایه من قِبَل الجائر و جوائز السلطان صفحه 292

دو نوع ضمان؛ ضمان إتلاف و ضمان ید

اشاره

ضمان إتلاف براساس قاعده ی «من أتلف مال الغیر فهو له ضامن» می باشد. مستند این قاعده روایات متعدده در موارد خاصه است که از مجموع آن ها این قاعده اصطیاد شده و به کمک سیره ی عقلائیه ی ممضاه، نزد فقهاء تلقّی به قبول شده است و طبق این قاعده هرگاه تلف مالی مستند به کسی باشد او ضامن است، ولی این قاعده چیزی در مورد تلف های سماوی و غیر تسبیبی بیان نمی کند.

ضمان ید سبب آن ید داشتن بر مال دیگری است. مستند این قاعده نیز روایات است، از جمله روایت معروفی که بیان می کند: «عَلَی الْیَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّی تُؤَدِّی» و در بعضی «حَتَّی تُؤَدِّیَه»(1) دارد. این روایت که از سمره بن جندب خبیث نقل شده، از لحاظ سند ناتمام است، ولی از آن جا که «الکاذب قد یصدق» فقهاء آن را به خاطر قرائن متعدده و سیره ی عقلائیه تلقّی به قبول کرده اند.

این قاعده بیان می کند اگر کسی ید بر مال دیگری گذاشت ضامن است، حتّی اگر اتلاف نکرده و به آفت سماوی تلف شده باشد به خلاف ضمان اتلاف که اگر افراط و تفریط نکرده باشد ضامن نیست پس در ما نحن فیه هم طبق این قاعده، آخذ که ید بر آن مال داشته ضامن است، مگر این که اثبات شود ید امانی داشته است. ید امانی هم دو قسم است: ید امانی مالکی و ید امانی شرعی:

ید امانی مالکی آن است که خود مالک، شیئی را به امانت نزد دیگری می گذارد.

ید امانی شرعی آن است که خود مالک، آن را به امانت نگذاشته ولی شارع آن را به عنوان امانت تلقّی کرده است.