فروغ مساجد (4) : سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد صفحه 348

متکامل نمود و ماهیت آن ها را بر پایه فرهنگ خود دگرگون ساخت. این تمدن با توجه به شرایط جغرافیایی و گسترش مرزهای شمالی و شرقی و غربی با تمدن های کهن آن زمانی یعنی ایران و سومر و آشور و کلدانی و بیزانس و مصر ارتباط برقرار نمود و از تجربیات فنی آن ها بهره گیری کرد.

ج _ سامانه کارکردی: ما بر این باوریم که مهمترین و ارجمندترین نوآوری ها در معماری روزگار اسلامی در این بخش رخ داده است. تمدن اسلامی بر پایه نظام دینی و اجتماعی خاص خود، کارکردهای تازه ای را در جامعه اسلامی پدیدار ساخت که تا پیش از آن نمونه ای نداشت.

مهترین این کارکردها در زمینه عبادت و نیایش بود. نحوه خاص نیایش در اسلام با همه قواعد و مناسک آن در هیچ دینی مطرح نبود، به فضای ویژه و درخور نیاز داشت.

نخستین نمونه این فضا در همان آغاز برای جامعه اسلامی آماده بود، خانه کعبه و پیرامون آن که در آن مناسک حج به جای آورده می شد و اما مراسم نماز جماعت که برای نخستین بار مسجدی ساده و بی پیرایه توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یارانش در مدینه ساخته شد، فضایی دیواربست (محصور) که بخشی از آن سر باز و بدون آسمانه و بخشی دیگری برای جلوگیری از تابش آفتاب، سرپوشیده بود. یعنی زمینی با میانسرایی درون آن و یک شبستان ستون دار در سوی قبله. این طرح ساده، الگوی همه مسجدهای سده های نخست و پس از آن، در همه کشورهای مسلمان نشین شد.

یکی از ویژگی های بنیادی و شگفت معماری روزگار اسلامی در این نکته است که با به کارگیری چند فضای مشخص و تعریف شده، مانند گنبدخانه، ایوان، میانسرا، رواق، دالان، هشتی و... نمونه های گوناگونی را از انواع ساماندهی فضایی برای انواع کارکردها پدید آورده است که هرکدام از دیگری متمایز است و در عین حال به شایستگی پاسخگوی عملکرد مورد نیاز می باشد. از این مهمتر و شگفت آورتر ظهور انواع ساماندهی فضایی برای یک کارکرد خاص است؛ تنها برای مدرسه های سنتی در معماری ایرانی که همگی دارای یک کارکرد خاص هستند، سه گونه متمایز از ساماندهی فضایی را می توان از هم بازشناخت. برای کسانی که معماری روزگار اسلامی را آکنده از تکرار بی پایان عناصر و اشکال و نگاره ها می شمرند، باید افسوس