البیع بررسی گسترده ی فقهی بیع «اهمیت بیع، تعریف بیع و شماری از عقود، گستره ی بیع و افتراق آن از سایر عقود صفحه 109

نظریه ی مختار در تبیین حقیقت حق (ثبوت شایسته تا بایسته)

اشاره

قبلاً بیان کردیم که حق در لغت به معنای ثبوت است، ولی با دقت بیشتر در معنای حق و رجوع به ارتکازات عرفیه در موارد استعمال آن، می بینیم که علاوه بر ثبوت، معنای شایستگی و بایستگی نیز در حاقّ آن إشراب شده است.

به عنوان مثال در آیه ی شریفه ی (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ)(1) کلمه ی «حق» معنایی فراتر از ثبوت را می خواهد افاده کند و آن این که ثبوت خداوند به نحو بایسته بوده و ضرورت دارد. یا در آیه ی شریفه ی (حَقِیقٌ عَلَی أَنْ لاَ أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ)(2) کلمه ی «حقیق» که از مشتقات حق است، واضح است که به معنای «سزاوار» می باشد، آن هم در حدّ ضرورت و بایستگی؛ یعنی بایسته است بر خدا نگویم جز آن چه ثابت است و شایسته.

وقتی به کتب لغت بیشتری رجوع کردیم دیدیم بعضی از لغویین نیز متوجه این معنا در کلمه ی حق شده اند؛ مثلاً خلیل بن أحمد فراهیدی در کتاب العین و صاحب بن عباد(3) در المحیط فی اللغه «حَقَّ الأمر» را به «وَجَبَ الأمر» معنا کرده اند(4)

1- سوره ی مبارکه ی حج، آیه ی 6: (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ یُحْیِی الْمَوْتَی وَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) • سوره ی مبارکه ی حج، آیه ی 62 : (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) • سوره ی مبارکه ی لقمان، آیه ی 30: (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ)
2- سوره ی مبارکه ی أعراف، آیه ی 105: (حَقِیقٌ عَلَی أَنْ لاَ أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرَائِیلَ)
3- خلیل بن أحمد فراهیدی و صاحب بن عباد از بزرگان اهل لغت به شمار می روند و شیعه بوده اند. أشعار صاحب بن عباد در محبت اهل بیت- علیهم السلام - معروف است؛ مثلاً در شعری می گوید: لو شقّ عن قلبی یری وسطه سطران قد خطا بلا کاتب العدل و التوحید فی جانب و حب أهل البیت فی جانب • أمالی المرتضی، غرر الفوائد و درر القلائد، ج 1، ص400: و قال الصاحب اسماعیل بن عباد: لو شقّ قلبی لرأوا وسطه سطرین قد خطّا بلا کاتب العدل و التّوحید فی جانب و حبّ أهل البیت فی جانب این شعر به شافعی نیز نسبت داده شده است: • الکشکول (للشیخ یوسف البحرانی)، ج 2، ص90: مما نسب للشافعی: لو شقّ قلبی لرأوا وسطه خطّین قد خطا بلا کاتب الشرع و التوحید فی جانب و حبّ أهل البیت فی جانب
4- العین، ج 3، ص6: الحَقّ نقیض الباطل. حَقَّ الشی ء یَحِقُّ حَقّا أی وجب وجوبا. و تقول: یَحِقُّ علیک أن تفعل کذا، و أنت حَقِیق علی أن تفعله. و حَقِیق فعیل فی موضع مفعول. و قول الله عزّ و جلّ حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ معناه مَحْقُوق کما تقول: واجب ... و الحَقِیقه: ما یصیر إلیه حَقّ الأمر و وجوبه. و بلغت حَقِیقه هذا: أی یقین شأنه. • المحیط فی اللغه، ج 2، ص286: الحَقُّ: نَقِیْضُ الباطِلِ، و الحَقَّهُ: مِثْلُه، هذه حَقَّتی: أی حَقِّی. و حَقَّ الشَّیْ ءُ: وَجَبَ، یَحُقُّ و یَحِقُّ، و هو حَقِیْقٌ و مَحْقُوقٌ. و بَلَغْتُ حَقِیْقَهَ الأمْرِ: أی یَقِیْنَ شَأْنِه. و أَحَقَّ الرَّجُلُ: قال حَقّاً؛ أو ادَّعی حَقّاً فَوَجَبَ له، من قَوْلِه عزَّ و جلَّ: لِیُحِقَّ الْحَقَّ. • تهذیب اللغه، ج 3، ص241: قال اللیث: الحقّ: نقیض الباطل، تقول: حَقّ الشی ءُ یَحِقّ حَقّا معناه: وجب یجب وجوباً.