البیع بررسی گسترده ی فقهی بیع «اهمیت بیع، تعریف بیع و شماری از عقود، گستره ی بیع و افتراق آن از سایر عقود صفحه 368

معنای حلّیت در نظر محقق اصفهانی قدس سره - و نقد آن

محقق اصفهانی(1) قدس سره - «أحلّ» را از «حُلول» به معنای «نزول» گرفته و به «جای دادن»(2) معنا کرده است، نظیر این فقره ی دعای ندبه که می فرماید: «وَ أحَلََّهُ مَحَلََّ هَارُونَ مِن مُوسَی»؛ پیامبر اکرم- صلی الله علیه و آله و سلم - علی علیه السلام - را جای داد همان جایگاه هارون نسبت به موسی8. بنابراین (أحَلَّ اللهُ البَیعَ) یعنی خداوند متعال همان جایگاهی که بیع در میان مردم داشت تثبیت کرد و تغییری نداد، ولی جلوی ربا را گرفت.

امّا این معنا خلاف ظاهر است؛ زیرا ظاهر آن است که «أحلّ» در مقابل «حرّم» قرار دارد، [در حالی که اگر «أحلّ» به معنای جای دادن باشد خیلی با «حرّم» مناسبت ندارد؛ چراکه مقابل «حلول» و «إحلال»، «ارتحال» و «إزاله»(3) قرار دارد؛ نه

1- حاشیه کتاب المکاسب (للأصفهانی، ط - الحدیثه)، ج 1، ص105: [تدلّ] الآیه بالمطابقه علی الصحه، نظرا إلی أنّ الحلیه أمر یناسب التکلیف و الوضع، و لذا ورد فی باب الصلاه (حلت الصلاه فیه) أی جازت و وقعت فی محلها، فالحلّیه منسوبه إلی نفس البیع بما هو تسبب إلی الملکیه، و المراد- و الله اعلم- أنّه تعالی أحله محله و أقرّه مقره و لم یجعله کالقمار بحکم العدم. و أمّا جعله من الحلّ فی قبال الشد- بمعنی أنّه لم یصد عنه و جعله مرخی العنان فی تأثیره- فغیر وجیه، لأنّ الحلّ فی قبال الشد یتعدی بنفسه، بخلاف أحلّ من الحلول، و المراد من دلاله الآیه بالمطابقه فی کلامه و جعله محل التأمل هذا الوجه، الذی مرجعه إلی إراده الوضع من الحلیه دون التکلیف.
2- لسان العرب، ج 11، ص163: حَلَّ بالمکان یَحُلُّ حُلولًا و مَحَلًّا و حَلًّا و حَلَلًا، بفک التضعیف نادر: و ذلک نزول القوم بمَحَلَّه و هو نقیض الارتحال؛ ... و حَلَّه و احْتَلَّ به و احْتَلَّه: نزل به. اللیث: الحَلُّ الحُلول و النزول.
3- مصباح الفقاهه، ج 2، ص95: و قد ذکر بعض مشایخنا المحققین: ... و یرد علیه: أن أحل من الحلول و إن وقع فی الاستعمالات العرفیه الصحیحه الفصیحه، بل فی الکتاب المجید إلا أن هذا المعنی لا یناسب الحل بمعنی الإطلاق و الإرسال الذی ورد فی الآیات التی تقدمت الإشاره إلیها قریبا. و ورد أیضا فی استعمالات أهل العرف و اللغه کثیرا. و تتأکد إراده هذا المعنی الثانی فیما إذا استعمل لفظ الحل فی مقابل کلمه التحریم، کما فی قوله (تعالی) (وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا) و وجه التأکد: أن الحل إذا أخذ بمعنی الحلول کان مقابله الإزاله، لا التحریم.