البیع بررسی گسترده ی فقهی بیع «اهمیت بیع، تعریف بیع و شماری از عقود، گستره ی بیع و افتراق آن از سایر عقود صفحه 484

نمی توان زائل کرد، ولی این تفاوتی در حقیقت ملک ایجاد نمی کند. به عنوان مثال زید که مالک کتاب شده است می تواند کتاب را تا آخر عمر در ملک خود نگه بدارد و می تواند بعد از مدتی آن را از طریق بیع، هبه یا ... از ملکش خارج کند. آیا می توان گفت مالکیت زید بر کتاب در این دو حالت متفاوت است؟ بدیهی است که این دو حالت از حیث مالکیت زید بر کتاب و این که کتاب مال زید است فرقی ندارند.

ما نحن فیه نیز که با رجوع مالک اوّل، ملکیت منتقل می شود نظیر این مثال است. تنها فرقی که دارند این است که در این مثال، مالک خودش به طریقه ی عرفی که مُمضاه شارع است ملک ثابتش را به دیگری منتقل می کند، ولی در ما نحن فیه با اراده ی شخص دیگر [مالک اوّل] منتقل می شود و این تفاوتی در حقیقت ملک ایجاد نمی کند. به عبارت دیگر این تفاوت مربوط به تفاوت حقیقت ملک نیست، بلکه مربوط به حکم شارع است که امضاءاً یا تأسیساً جعل کرده که در شرائط خاصی ملکیت با رجوع مالک اصلی زائل می شود.

پس حقیقت ملک واحد است و منشأ این اختلاف، اختلاف در حقیقت ملک نیست، بلکه اختلاف در حقیقت سبب مملّک است که شارع چنین حکم کرده است؛ مثلاً اگر سبب مملّک بیع بالصیغه باشد شارع حکم نکرده که این ملک با رجوع مالک اوّل بعد از افتراق متبایعین زائل شود، امّا اگر سبب مملّک هبه باشد شارع حکم کرده در صورتی که هبه غیر معوضه بوده و عین باقی باشد و متهب غیر ذی رحم باشد واهب می تواند آن را از ملک متهب خارج کرده و داخل در ملک خودش کند.

پس خلاصه این که جواز رجوع و عدم جواز رجوع، از احکام شرعیه ی سبب است و ربطی به خصوصیات مسبّب یعنی خود ملک ندارد.