البیع بررسی گسترده ی فقهی بیع «اهمیت بیع، تعریف بیع و شماری از عقود، گستره ی بیع و افتراق آن از سایر عقود صفحه 80

حقیقت حق چیست؟

اشاره

حق در اصل لغت نزدیک به معنای ثبوت(1) است. در آیه ی شریفه که می فرماید: (حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَهُ الْعَذَابِ)(2) یعنی ثَبتَت علیه کلمه العذاب. ولی در اصطلاح فقه و حقوق نمی تواند به معنای ثبوت تکوینی باشد، بلکه مراد ثبوت اعتباری است و این امر واضحی است؛ چون در نظام های حقوقی مختلف است، مثلاً در بعضی نظام های حقوقی حق خیار برای مشتری قرار داده شده و در نظام های حقوقی دیگر قرار داده نشده، پس معلوم می شود چنین حقی اعتباری است و به ید معتبر می باشد و إلا باید در همه جا ثابت باشد.

بعضی مانند محقق نائینی - رحمه الله علیه - در منیه الطالب(3) فرموده اند که حق دارای دو

1- لسان العرب، ج 10، ص49: حَقَّ الأَمرُ یَحِقُّ و یَحُقُّ حَقّاً و حُقوقاً: صار حَقّاً و ثَبت و فی التنزیل: (قالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ)؛ أی ثبت و قوله تعالی: (وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَهُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ)؛ أی وجبت و ثبتت، و کذلک: (لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ)؛ و حَقَّه یَحُقُّه حقّاً و أحَقَّه، کلاهما: أثبته و صار عنده حقّاً لا یشکُّ فیه. • المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج1، ص144: الْحَقُّ: خِلَافُ البَاطِلِ و هُوَ مَصْدَرُ (حَقَّ) الشَّی ءُ مِنْ بَابَیْ ضَرَبَ و قَتَلَ إِذَا وَجَبَ و ثَبَتَ و لِهَذَا یقَالُ لِمَرَافِقِ الدَّارِ (حُقُوقُهَا) و (حَقَّتِ) الْقیَامَهُ (تَحُقُّ) مِنْ بَابِ قَتَلَ أَحَاطَتْ بِالْخَلَائِقِ فَهِیَ (حَاقَّهٌ) و مِنْ هُنَا قِیلَ (حَقَّتِ) الْحَاجَهُ إِذَا نَزَلَتْ و اشْتَدَّتْ فَهِیَ (حَاقَّهٌ) أَیْضاً و (حَقَقْتُ) الأَمْرَ (أَحُقُّهُ) إِذَا تَیَقَّنْتُهُ أَوْجَعَلْتُهُ ثَابتاً لَازِماً.
2- سوره ی مبارکه ی زمر، آیه ی 19: (أَفَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَهُ الْعَذَابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ).
3- منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، ج 1، ص41: فإنّ الحق یطلق علی عنوان عام یشمل کلّ ما وضعه الشّارع و جعله فالحکم و العین و المنفعه و الحقّ بالمعنی الأخص داخل تحت هذا العنوان فإن الحق معناه اللّغوی هو الثبوت و حقّ الجار علی الجار و الوالد علی الولد و نحوهما من الأحکام عباره عن ثبوته و هکذا ملکیه العین أو المنفعه من الحقوق و الأمور الثّابته کحق الخیار و حقّ الشّفعه و بعباره أخری إطلاق الحقّ علی العین و المنفعه إطلاق شائع کإطلاقه علی الحکم. نعم الحق بالمعنی الأخص مقابل لذلک کله فإنه عباره عن إضافه ضعیفه حاصله لذی الحقّ و أقواها إضافه مالکیه العین و أوسطها إضافه مالکیّه المنفعه و بتعبیر آخر الحق سلطنه ضعیفه علی المال و السّلطنه علی المنفعه أقوی منها و الأقوی منهما السّلطنه علی العین.