- الف - استحباب نکاح از دیدگاه کتاب و سنّت: 1
- کتاب النکاح 1
- اشاره 1
- اشاره 1
- 1) متن عروه: 1
- 1377/6/22 یکشنبه درس شمارۀ (1) سال اول 1
- مقدمه: 1
- 3) دلالت کتاب بر استحباب نکاح: 2
- 4) استحباب نکاح در سنّت: 4
- ب) مراد از «حبّ النّساء» در روایات 5
- 1) متن عروه 7
- ادامۀ مقدمه 7
- 3) اشاره به سایر روایات 7
- 2) نکاح سبب گشایش روزی است (توضیح عبارت متن) 7
- اشاره 7
- اشاره 7
- الف): ادامه بحث قبل: 7
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 7
- 4) بررسی کلام مصنّف قدس سرّه درباره کراهت عزوبت 8
- 5) اشاره به سایر روایات درباره کراهت عزوبت 9
- 6) تذکر یک نکتۀ کتاب شناختی 10
- ب) مسئلۀ اول: 12
- 1) متن مسئله 12
- 2) توضیح و بررسی مسئله 12
- فهرست منابع اصلی: 13
- 3) توضیحی دربارۀ سند حدیث قبل: 13
- الف - متن عروه - استحباب تعدد زوجات 14
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 14
- اشاره 14
- اشاره 14
- 1) مدلول آیۀ شریفه ( دلیل اول مسئله) و ارتباط میان صدر و ذیل آن: 14
- اشاره 14
- 2) بیان آقای طباطبائی (ره) در «المیزان» 17
- 3) مدلول آیه ترخیصِ تعدد زوجات است نه ترغیب آن 18
- ب - دلیل دوم استحباب تعدد زوجات ( روایات) 19
- ج): نکته: شبهۀ «عبده» در تطبیق «نساءنا» در آیۀ مباهله بر حضرت زهرا (س) و جواب آن: 19
- اشاره 19
- پاسخ شبهه توسط استاد - دام ظله 20
- د - استحباب نکاح اعم از دائم و منقطع و حرّه و أمه است. 21
- 1) توضیح مسئله: 22
- خلاصۀ درس این جلسه: 22
- الف): طرح مسئله 3: 22
- اشاره 22
- اشاره 22
- 1) توضیح مسئله: 23
- 2) توضیح استاد 23
- اشاره 23
- ب): طرح مسئلۀ 4: 23
- 2) بررسی کلام مرحوم آقای خوئی در اقسام نکاح 24
- ج): توضیح استاد پیرامون مسئله: 24
- اشاره 25
- 2) بررسی کلام مرحوم نائینی در واجب مشروط و مطلق: 25
- 1) توضیح: 25
- د) ادامۀ متن مسئله 4: 25
- دفع اشکال بنا بر مبنای مرحوم آخوند: 26
- 3) اشکال و جواب: 26
- توضیح اشکال: 26
- جواب اشکال: 26
- ه) ادامه مسئله 4: 27
- نقد کلام آخوند: 27
- مقتضای تحقیق در حل اشکال: 27
- اشاره 27
- 2) قوله ره «مظنه الضرر»: 28
- 1) کلام مرحوم نائینی در لا ضرر 28
- و) دلیل حرمت اضرار جانی: 28
- مناقشۀ اول: 28
- 2) مناقشه در کلام مرحوم نائینی 28
- اشاره 28
- مناقشۀ دوم: 29
- 3) بیان مفاد روایت 29
- اشاره 30
- خلاصه جلسات پیش و این جلسه: 30
- الف) بحث دربارۀ نظر مرحوم آقای داماد دربارۀ "حرمت اضرار بدنی" : 30
- 1) توضیح مبنای آقای داماد (ره) در علت و حکمت احکام: 30
- 3) تطبیق بحث بر ما نحن فیه: 31
- 2) تکملۀ کلام ایشان از سوی استاد - مد ظله: 31
- ب) آیا حرمت اضرار تنها در ضرر قطعی است یا مظنه ضرر کفایت می کند؟: 33
- ج) بحث درباره ادامه مسئله (4) (او الوقوع فی الزنا او محرّم آخر): 33
- اوّل: آن که عطف به "مظنّه" باشد 33
- 1) در این باره که "او الوقوع فی الزنا" در متن عروه عطف به چیست، دو احتمال وجود دارد: 33
- اشاره 33
- 2) در متن مسئله آمده که از جمله موارد وجوب نکاح، موردی است که ترک آن موجب وقوع در زنا یا حرامی دیگر شود: 34
- 2 - بررسی دو دلیل فوق: 36
- الف - ادامه بحث دربارۀ ادله حرمه اضرار به نفس: 36
- 1 - دو دلیل بر حرمه اضرار به نفس: 36
- دلیل دوّم: 36
- اشاره 36
- خلاصۀ جلسات پیش و این جلسه: 36
- اشاره 36
- دلیل اوّل: 36
- 1 - متن مسئله: 38
- 2 - بررسی وجوب نکاح به جهت آن که ترک کردن آن منجر به وقوع در حرام می شود: 38
- ب - ادامه بررسی اقسام نکاح (آغاز مسئله چهارم): 38
- 3 - بررسی حرمت نکاح به جهت منجر شدن به ترک واجب: 39
- 4 - بررسی صورت مباح گردیدن نکاح: 40
- اشاره 42
- ج - تقسیم نکاح با توجه به مورد نکاح (منکوحه): 42
- توضیح مسئله: 42
- تذکری مربوط به بحثهای سابق: 43
- ب): متن مسئله 9: 44
- اشاره 44
- الف): و بالنسبه الی المنکوحه ایضاً ینقسم الی الاقسام الخمسه... 44
- اشاره 44
- اشاره 44
- استاد: 44
- اشاره 44
- 1 - کلام مرحوم ایروانی: 44
- بررسی مثال اول: 45
- بررسی مثال سوم: 46
- بررسی مثال دوم: 46
- مثال روشن برای مسئلۀ اعراض: 47
- 2 - مناقشۀ استاد در کلام مرحوم ایروانی: 47
- 1) استدلال به بناء عقلاء: 49
- الف): ادامه نقل کلام مرحوم ایروانی در بحث اعراض 49
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 49
- اشاره 49
- 3) پاسخ مرحوم ایروانی از وجه اول: 50
- 2) سه وجه دیگر بر خروج شیء اعراض شده از ملک مالک: 50
- 4) پاسخ مرحوم ایروانی از وجه دوّم: 51
- ب): بررسی کلام مرحوم آقای ایروانی - قدس سرّه - توسط استاد - مد ظله -: 52
- 1) بررسی تقریب استدلال ایشان به بناء عقلاء: 52
- 2) اشکال و پاسخ آن: 53
- 3) ادامه بررسی تقریب مرحوم ایروانی: 54
- ج): نقل و بررسی کلام مرحوم آقای خوئی در بحث اعراض: 55
- 1) نقل کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه -: 55
- 2) بررسی کلام مرحوم آقای خوئی توسط استاد - مد ظله -: 56
- 3) تحقیق گسترده تر در مسئله اعراض: 57
- 4) اشکال دیگر استاد - مد ظلّه - به کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه -: 58
- منابع اصلی بحث: 59
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 60
- اشاره 60
- 1) اشکال مرحوم ایروانی (ره) به وجه اوّل (سیره متشرعه) 60
- الف):: بررسی اشکالات مرحوم ایروانی (ره) به ادلۀ سلب مالکیت از شیء اعراض شده 60
- 2) بررسی اشکال توسط استاد - مد ظلّه 61
- 3) اشکال مرحوم ایروانی (ره) به وجه دوم (الناس مسلطون علی اموالهم) (یادآوری) 62
- 2) کلام مرحوم آقای خوئی «قدس سرّه» 65
- اشاره 65
- 1) متن روایت سکونی 65
- ب): بررسی روایات خاصّه در مسئله اعراض 65
- 3) اشکال استاد - مدّ ظلّه - نسبت به کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه 66
- 4) تقریب دقیق تر از کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه 67
- 5) سایر روایات 68
- ج): تکمیل بحث اعراض و موارد شبیه آن 71
- اشاره 71
- اشاره 71
- 1) اقسام متصوره در مسئله و احکام آنها 71
- صورت دوم (مال رها شده) هم دو حالت دارد: 72
- صورت اوّل (مأیوس الوصول) هم خود بر دو قسم است: 72
- 2) آیا جواز استرداد مال اعراض شده دلیل بر خروج از ملک است؟ 74
- 3) نگاهی دیگر به بناء عقلا 75
- 4) نتیجه بحث 76
- خلاصۀ جلسات پیش و این جلسه 77
- الف): حکم نگاه مرد به زنی که می خواهد با وی ازدواج کند 77
- 2) توضیح مسئله: 77
- اشاره 77
- 1) متن عروه: 77
- ب) روایات مسئله: 78
- روایت الهیثم بن أبی مسروق النهدی 78
- بحث سندی - غیاث بن ابراهیم عنوان یک نفر است یا دو نفر؟ -: 79
- اشاره 79
- روایت غیاث بن ابراهیم 79
- بررسی احوال غیاث بن ابراهیم 80
- مذهب غیاث بن ابراهیم تمیمی 81
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 83
- در مورد غیاث سه سؤال مطرح است: 83
- اشاره 83
- در اینجا چندین سؤال مطرح است: 84
- اشاره 86
- بررسی ادله مرحوم آقای خوئی ره: 86
- نقد کلام صاح قاموس الرجال: 90
- فهرست منابع اصلی: 91
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 92
- اشاره 92
- بحث در این بود که «هل یجوز لمن یرید تزویج امرأه ان ینظر الیها؟ أم لا؟» 92
- اشاره 94
- نکتۀ رجالی: 94
- اشاره 95
- نقد استاد - مد ظله -: 95
- تحقیق در مذهب غیاث بن ابراهیم: 95
- شواهدی بر امامی بودن غیاث: 96
- شاهد دوم: 96
- شاهد اول: 96
- شاهد چهارم: 97
- شاهد سوم: 97
- شاهد پنجم: 97
- روایات مسئله: 98
- اعتبار غیاث بن ابراهیم: 98
- منابع درس: 100
- الف - اشتباه جامع الرّواه در روایت ابن عقده از ابن فضّال 101
- اشاره 101
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 101
- اشاره 101
- نکته مهم در کتاب شناسی کتب رجال: 102
- ب - آیا بحث «جواز النظر لمرید التزویج» برای کسی که مطلقاً جواز نظر به وجه و کفّین را قائل است لغو است یا نه؟ 103
- ج - بررسی اختلاف روایات 106
- الف - بیان مرحوم حاج شیخ در تعارض روایات به منظور تقریب قول «اختصاص جواز نظر به وجه و کفین» 109
- 1) تعارض بر مبنایِ در مقام بیان و تحدید بودن روایات: 109
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 109
- اشاره 109
- اشاره 110
- 2) تعارض بر مبنای انحصار علیّت: 110
- نقد فرمایش مرحوم حاج شیخ 112
- اشاره 112
- 3) عام ما فوق در تعارض روایات خاصه: 112
- نقد فرمایش مرحوم حاج شیخ 114
- 1) بیان آقای حکیم 116
- ب - بیان مرحوم آقای حکیم در عدم تعارض روایات و نقد آن: 116
- 2) نقد کلام مرحوم آقای حکیم 117
- اشاره 118
- الف): جمع بین روایات 118
- خلاصۀ جلسات پیش و این جلسه 118
- اشاره 118
- 1) روایت یونس بن یعقوب 119
- 2) نقد دیدگاه آقایان حکیم و خوئی پیرامون تعلیل در روایت: 120
- اشاره 121
- سند روایت 121
- ب بحثٌ فی وثاقه الحسن بن السری: 121
- اشاره 121
- 3) روایت حسن بن السری: 121
- نظر استاد - مد ظله - در بارۀ حسن بن السری: 123
- دلالت روایت الحسن بن السری: 125
- 2) استدلال به صحیحه هشام بن سالم، حماد بن عثمان، حفص بن البحتری. 126
- اشاره 126
- الف - حکم نظر به صورت: 126
- 1) استدلال به روایت مرسل عوالی اللئالی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) 126
- ب - حکم نظر به «کفین» 126
- اشاره 126
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه 126
- توضیح استاد در مفاد صحیحه: 127
- استدلال به صحیحه عبد الله بن سنان: 128
- ج): حکم نظر به «شعر» و اطراف سر و صورت 128
- کلام مرحوم خوئی: 129
- دلالت روایت: 129
- ادامه مسأله 26: 129
- د) حکم نظر کردن به ساق: 129
- اشاره 129
- مناقشۀ استاد در کلام مرحوم خوئی: 130
- اشاره 130
- ه): حکم نظر به «خلف» 130
- و) بیان حدّ اعلای جواز نظر در روایه یونس بن یعقوب 131
- سند روایت: 131
- 1 - متن روایت: 131
- 3 - دلالت روایت: 132
- اشاره 132
- 2 - سند روایت: 132
- جمع بین این روایت با روایات دیگر بنابراین که تحتجز صحیح باشد 133
- ذ) نظر استاد در جمع بین روایات: 133
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 134
- الف - چند توضیح دربارۀ روایات باب 134
- اشاره 134
- 1) توضیحی درباره «تحتجز» در روایت یونس بن یعقوب: 134
- 2) توضیحی دربارۀ کلمه «ترقق له الثیاب»: 135
- 3) توضیحی درباره «خلقها» در روایت حسن بن سری: 136
- 2) توضیح مسئله 138
- 1) متن مسئله 138
- ب - ادامۀ مسئله 26 138
- 3) شرط اول جواز نظر ( عدم قصد تلذذ): 138
- 4) شرط دوم جواز نظر ( ان لا یکون مسبوقاً بحالها): 140
- 5) شرط سوم جواز نظر ( احتمال اختیار): 141
- 7) بررسی شرط چهارم توسط استاد - مد ظله -: 142
- بحث درباره جواز یا عدم جواز نکاح با بنت الزوجه قبل از دخول و انحلال نکاح زوجه 144
- اشاره 144
- 1) توضیح صورت مسئله و تقریب کلام مرحوم خوئی ره: 144
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 144
- اشاره 145
- 2) نظر استاد مد ظله در بارۀ کلام مذکور: 145
- در این باره دو نکته قابل توجه است: 146
- مطلب دوم: 147
- مطلب سوم: 148
- اشاره 150
- 2) استدلال به آیه بر جواز جمع بین عقد مادر و دختر (یادآوری) 150
- الف - بررسی دلیل بر جواز ازدواج با دختر زوجه غیر مدخوله (آیه شریفه) 150
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 150
- 1) متن آیه شریفه: 150
- 3) اشکال استدلال قبل: 151
- ب): بررسی ادامه مسئله 26: (سایر شرائط جواز نظر) 152
- 2) کلام مرحوم آشتیانی در تقریرات درس مرحوم حاج شیخ: 152
- 1) متن مسئله: 152
- ج): نقد استاد مد ظله بر کلام مرحوم حاج شیخ: 155
- اشاره 157
- اشاره 157
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه: 157
- کلام در این بود که آیا جائز است مرد به زنی که قصد ازدواج با او را دارد نگاه کند؟ 157
- اشاره 158
- سؤال: چرا روایت سه مورد اول را شامل نشود؟ 158
- پاسخ استاد مد ظله: 158
- اشاره 159
- اشکال: 159
- سؤال: 159
- پاسخ استاد مد ظله: 159
- اشاره 159
- پاسخ استاد مد ظله: 160
- سؤال: 161
- اشاره 161
- پاسخ استاد مد ظله: 161
- منابع اصلی بحث: 161
- اشاره 162
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه 162
- الف) توضیحی پیرامون «یشتریها باغلی الثمن» در روایت: 162
- 1 - طرح استدلال: 163
- 2 - استدلال شیخ انصاری: 163
- 3 - مناقشه در کلام شیخ انصاری: 163
- ج): اغلی الثمن در روایت آیا علت حکم است یا حکمت حکم؟ 164
- 1 - توضیح مطلب: 164
- 4 - رد مناقشه از طرف استاد: 164
- 3 - نظر استاد در کیفیت تخصیص بوسیلۀ علت: 165
- 2 - بحث کلی حکمت و علت: 165
- نظر مرحوم داماد: 165
- اشاره 165
- نظر مشهور بنابراین که اغلی الثمن علت باشد: 166
- 4 - نتیجه بحث: 166
- اشاره 166
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه 168
- 1) وجه اوّل: 168
- الف - دو وجه کلی بر استفاده مفهوم فی الجمله از تعلیلات 168
- اشاره 168
- 2) بررسی وجه اول توسط استاد - مد ظلّه -: 169
- 4) تطبیق وجه دوم بر محلّ بحث 172
- ب - تقریب خاصّ در محلّ بحث 172
- 1) تقریب اول: 174
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه 174
- اشاره 174
- الف): بررسی دو تقریب در بارۀ محدود بودن دامنۀ حکم جواز نظر برای مرید تزویج: 174
- 2) نقد استاد - مد ظلّه -: 175
- 3) تقریب دوم (یادآوری) 177
- 4) نقد استاد - مد ظله -: 177
- اشاره 179
- ب): مراد از ارادۀ تزویج چیست؟ ارادۀ فعلی یا تعلیقی یا اعم از آن دو؟ 179
- 1) برخی می گویند بر فرض که الفاظ ادلۀ مجوزه اعم از ارادۀ فعلی و تعلیقی باشد، 179
- 2) ارادۀ فعلی: 180
- اشاره 182
- الف) استدراک (تذکری درباره وجه اول که دیروز عرض شد) 182
- خلاصه جلسات قبل و این جلسه 182
- قرائنی بر اعم بودن اراده در ما نحن فیه - نظر استاد دام ظلّه - 183
- ب): «اراده» در روایات بحث، اراده فعلی است یا اعم از فعلی و تعلیقی است؟ 183
- اشاره 183
- ج): آیا حکم جواز نظر در حق کسی که می تواند از راه دیگری مثل توکیل یک زن و غیره کسب اطلاع کند هم ثابت است؟ 185
- اشاره 185
- آقای خوئی به دو دلیل تمسک کرده اند: 186
- د) آیا زن هم می تواند به مردی که قصد ازدواج با او را دارد، نگاه کند؟ 187
- اشاره 188
- ه) آیا در خرید کنیز، می توان به او نگاه کرد؟ 188
- عدم جواز تعدی از باب «أمه» به باب «حرّه» 189
- خلاصۀ جلسات قبل و این جلسه 191
- 2) توضیح مسئله 191
- 1) متن مسئله 191
- الف - بررسی ادامۀ مسئلۀ 26 191
- اشاره 191
- 3) کلام صاحب جواهر و مرحوم آقای خوئی قدس سرهما: 192
- 4) توضیح استاد - مد ظله - در بارۀ کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه -: 193
- 5) توضیح آخر مسئله 194
- 1) متن مسئله 196
- ب - بررسی مسئله 27 196
- 2) توضیح مسئله 196
- 3) روایت عباد بن صهیب و اثبات اعتبار آن: 197
- 4) بررسی راههای دیگر بر اثبات وثاقت عباد بن صهیب 200
- 5) خلاصه بحث 201
- اشاره 202
- الف): استدلال به تعلیل روایت عَبّاد بن صهیب برای شمول حکم نسبت به اهل ذمّه و کفّار: 202
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 202
- 1) فرمایش مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه 202
- 2) نقد استاد - مد ظلّه 203
- الف): روایت کلینی (ره) در کافی: 203
- 1) اختلافِ نقل روایت در کافی، فقیه و علل: 203
- اشاره 203
- ب): بررسی متن روایت عبّاد بن صهیب با نقل کلینی (ره) و صدوق (ره): 203
- ب): روایت صدوق (ره) در فقیه: 204
- 2) تفاوتهای موجود در نقل روایت مزبور و نقش آن در مفهوم روایت: 204
- ج): روایت صدوق (ره) در علل الشرائع: 204
- 3) مرجّحات نقل کلینی در کافی و نتیجه گیری: 206
- خلاصۀ جلسات پیش و این جلسه 208
- 1) متن عروه و توضیح آن: 208
- اشاره 208
- الف): بررسی حکم جواز نظر به زنان بادیه نشین و روستانشینان: 208
- 3) کلام آقای خوئی نسبت به تفسیر عبارت مرحوم سید و نیز روایت عباد بن صهیب: 209
- 2) کلام مرحوم آقای حکیم درباره روایت جواز نظر به نساء اهل بوادی و تفسیر کلام سید پیرامون نظر ایشان: 209
- اشاره 210
- اما بیان اشکال دلالتی روایت عباد بن صهیب: 210
- 4) وجه استاد - مد ظله - نسبت به کلام مرحوم سید و نیز روایت عباد بن صهیب: 210
- ب) بررسی یکی از شرائط جواز نظر به نساء اهل ذمه (شرط عدم تلذذ): 211
- 1) طرح بحث: 211
- 2) کلام مرحوم آقای حکیم نسبت به حکم و اقتضای اولیه نظر مرد به زن: 212
- 3) نظر مرحوم آقای خوئی در این مسئله و نیز تفسیر آیۀ غض: 212
- 4) اشکالات استاد - مد ظله - بر مرحوم آقای خوئی 214
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 215
- اشاره 215
- 2) فرمایش مرحوم آقای خوئی (ره) 216
- اشاره 216
- 1) استفاده از آیۀ «غض بصر» برای حرمت مطلق نظر 216
- اشاره 216
- 3) نقد استاد مد ظله 217
- اشاره 217
- معنای آیۀ شریفه چیست؟ 217
- تفسیر دیگر آیۀ شریفه: 220
- اشاره 221
- نقد استاد مد ظله: 221
- ب): صورت دوم: 221
- 2) نقد استاد مد ظله 222
- اشاره 222
- 3) استدلال استاد بر حرمت نظر با ریبه به آیۀ شریفه «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ...» 222
- منبع اصلی بحث: 223
- اشاره 224
- الف): وجه اشکال سیّد در جواز نظر به نساء بوادی و اعراب 224
- اشاره 224
- اشاره 224
- 1 - وجه اوّل: 224
- خلاصۀ جلسات پیش و این جلسه 224
- تقریر اوّل مقدمه مطویّه: (رفع حرج) 225
- تقریر دوّم مقدّمه مطویّه (الغاء احترام) 226
- اشاره 227
- 2 - وجه دوّم: 227
- پاسخ وجه دوم 228
- اشاره 229
- ب): اشکال در جواز نظر به نساء اهل ذمّه 229
- جهت اشکال این بزرگان را می توان اینگونه تقریر کرد: 230
- ج): عدم جواز نظر با ریبه 232
- د) اشکال در «حرمت نفسی» نظر با ریبه 233
- اشاره 235
- الف): حکم نگاه کردن به زنان اهل ذمه 235
- خلاصۀ جلسات پیش و این جلسه 235
- 1 - اشاره به اقوال علماء 235
- 2 - وجه عدم جواز نظر به اهل ذمه 236
- 3 - وجه جواز نظر به اهل ذمّه 237
- 4 - نظر استاد - مد ظلّه - در تفسیر روایت عباد بن صهیب 238
- 2) مقدمه پاسخ استاد - مد ظلّه - به اشکال 239
- ب): استدراکی درباره اشکال به مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه - در استفاده از آیه غضّ 239
- 1 - اشاره به کلام مرحوم آقای خوئی و اشکال آن 239
- 3 - اصل پاسخ استاد - مد ظلّه -: 240
- 1 - مقدمه ای در استدلال بر حرمت مطلق جواز نظر با شهوت 240
- ج): تفسیر آیه شریفه غض 240
- 2 - معنای «غضّ» 241
- 3 - اشاره به عبائر اهل لغت 241
- 4 - معنای «من» در آیه غضّ 242
- خلاصۀ جلسات پیش و اجمالی از مطالب این جلسه: 244
- الف): خلاصه ای از بحث جلسه گذشته و نتیجۀ بحث روائی در مسئلۀ (روایت عباد بن صهیب و نحوۀ جمع مفاد آن با مفاد خبر سکونی): 244
- اشاره 244
- نقد استاد - مد ظلّه -: 246
- اشاره 246
- ب): فرمایش مرحوم مصنف (ره) و نقد آن توسط استاد - مد ظله -: 246
- 1) تقریب استدلال به تنزیل مزبور: 247
- ج): استناد به «تنزیل اهل کتاب به منزلۀ اماء» برای جواز نظر به نساء اهل ذمّه: 247
- 2) پاسخ استاد - مد ظلّه - به استدلال مزبور: 248
- اشکال اول: 250
- اشاره 250
- خلاصۀ جلسات پیش و اجمالی از درس امروز: 250
- 1 - شیخ طوسی عبارتی در کتاب نهایه دارد که می فرماید «و النظر الی نساء اهل الکتاب و شعورهن لا بأس به 250
- الف): بررسی و توضیح کلام محقق در حکم نظر به نساء اهل کتاب 250
- اشاره 250
- اشاره 250
- 3 - توضیحی پیرامون نساء اهل کتاب (مقدمه) 251
- اشکال دوم: 251
- 2 - پاسخ محقق و دفاع از طرف شیخ: 251
- اشاره 252
- 1 - روایت عباد بن صهیب به نقل کافی در بعضی جهات یک نحوه اختلافاتی با نقل صدوق دارد 252
- ب): بررسی مجدد روایت عبّاد بن صهیب (یادآوری و تکمیل) 252
- 2 - کلام استاد مد ظله العالی در بیان مفاد روایت: (یادآوری و تکمیل) 254
- ج): معنای غض در آیۀ شریف (یادآوری و تکمیل) 255
- 3 - رد مناقشه از طرف استاد مد ظله العالی و نظر ایشان در معنای «مِن» 256
- د) معنای «مِن» در آیۀ غضّ (یادآوری و تکمیل) 256
- 2 - مناقشۀ محقق اردبیلی 256
- اشاره 256
- 1 - نقل اقوال: 256
- نظر استاد: 257
- الف): ادامۀ آیۀ شریفه «غضّ» 258
- 1 - آیا آیۀ شریفه مطلق است؟ 258
- خلاصۀ جلسات قبل و این جلسه: 258
- اشاره 258
- 2 - تذکر یک نکته 259
- 3 - احتمالات در حدّ لزوم غضّ 259
- 2 - روایت أبو عمرو الزبیری 261
- 1 - نگاهی به روایات 261
- ب): روایات واردۀ در بارۀ آیه غضّ 261
- 3 - روایت سعد الاسکاف 262
- 4 - جمع بین این دو روایت 263
- 5 - سند روایت أبو عمرو زبیری 263
- 1 - ترجمۀ احوال 264
- ج): حالات سعد اسکاف 264
- 2 - جمع بندی کلمات ائمه رجال 265
- 4 - تذکری در بارۀ معجم رجال الحدیث 266
- 3 - تذکر نکته ای در رجال نجاشی: 266
- خلاصۀ این جلسه و جلسۀ پیش: 268
- 1 - خلاصۀ مدّعای شیخ محمد عبده: 268
- اشاره 268
- الف): بررسی کلام شیخ محمد عبده در بارۀ مفهوم «نِساءَنا» در آیۀ مباهله: 268
- 3 - ردّ کلام عبده از سوی استاد - مد ظلّه - 269
- جواب نقضی: 269
- پاسخ حلّی: 270
- ب): بحث در بارۀ مراد از «نِسائِهِنَّ» در آیۀ 31 سورۀ نور: 271
- اشاره 271
- نتیجه: 271
- 1 - اقوال کسانی که معنای «نسائهنّ» را عام و وسیع می دانند: 272
- الف شیخ احمد جزایری در کتاب خود قلائد الدّرر می گوید که مراد از نسائهن در آیه تمامی زنان و نساء می باشد 272
- ب): مرحوم مجلسی در مرآه العقول فرموده اند که این اضافه نکته ای معنوی هم دارد 272
- تقریب این نظریه: 272
- نقد استاد - مد ظلّه - 272
- در قلائد الدّرر وجه دیگری نیز آمده و آن این است که مراد از «نسائهن» زنانی می باشد که شخص با آنان معاشرت و حشر و نشر دارد 273
- نقد استاد - مد ظلّه - 273
- 2 - اقوال کسانی که مفهومی متضیق از «نِسائِهِنَّ» را پذیرفته اند: 274
- نقد استاد - مد ظلّه - 274
- نقد استاد - مد ظلّه 274
- نظر مرحوم آقای خوئی - ره - 274
- نظر أبو بکر جصّاص: 275
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 276
- اشاره 276
- آیۀ شریفه غضّ بصر 276
- 1) بحث ما در معنای «نِسائِهِنَّ» است، آیا جمیع نساء مورد نظر است یا صنف خاصی از نساء؟ 277
- دربارۀ «ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ» دو دیدگاه وجود دارد: 277
- الف - معنای «نِسائِهِنَّ» و معنای ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ » در آیه شریفه: 277
- اشاره 277
- 2) تنافی در کلام صاحب جواهر در تفسیر «نِسائِهِنَّ» و «ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ» 278
- توجیه کلام صاحب جواهر 278
- اشاره 278
- اشاره 279
- ب - مصحّح اضافه «نساء» به «هنّ» با توجه به معنای نساء چیست؟ 279
- اشاره 280
- 2) نظر صاحب قلائد الدّرر 280
- پاسخ استاد: 280
- 1) نظر علامه مجلسی 280
- اشاره 280
- پاسخ استاد 281
- پاسخ استاد 281
- دیگری، جریاً علی الغالب 281
- نقد استاد 282
- اشاره 282
- 3) نظر أبو بکر جصّاص 282
- 4) نظر آقای خوئی 283
- کلام در تفسیر «نِسائِهِنَّ» در آیۀ شریفه 31 سورۀ نور بود، تفاسیر مختلفی بر این عبارت شده است: 284
- تفسیر اولنِسائِهِنَّ : مطلق نساء 284
- اشاره 284
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 284
- اشاره 285
- وجه دوم: از اضافه، حریت استفاده می شود. 285
- تفسیر دوم نسائهن: حرائر 285
- وجه اول: ادعای ظهور در حرائر 285
- وجه سوم: به قرینه «ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ» مراد از «نِسائِهِنَّ» خصوص حرائر است. 288
- نقد استاد - مد ظله -: 288
- نقد استاد - مد ظله -: 290
- تفسیر سوم نسائهن: ارحام و بستگان 290
- اشاره 290
- تقریب کلام مرحوم آقا حکیم (ره): 290
- نکتۀ اضافۀ نساء به «هنّ» 290
- منابع اصلی بحث 291
- اشاره 292
- 1) طرح بحث 292
- الف):: معنای «مؤمنات» در آیه غضّ 292
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 292
- 2) توضیح قرائن اختصاص مؤمنات در آیه غضّ به احرار 293
- 3) پاسخ قرینۀ اول 294
- 4) بررسی دلیل دوم 295
- الف - مراد از «نِسائِهِنَّ» در آیۀ شریفۀ 31 سورۀ نور: (یادآوری و تکمیل) 296
- اشاره 296
- 2) اشکال قول به «حرائر» (نقد و تقریب صاحب جواهر ره) 296
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 296
- 1) مقدّمه: 296
- 4) ابهام و اشکال موجود در کلام شیخ احمد جزائری: 297
- 3) اشکال قول به «ارحام» 297
- اشاره 298
- 5) کاربرد نساء مضاف در روایات به معنای ملازمین 298
- الف): اضافۀ نساء به امکنه: 298
- ب): اضافۀ نساء به اشخاص: 298
- ب - اشکالات مشترک وارده بر اقوال سه گانۀ مذکور و توجیه «معنای ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ» در آیه: 300
- 1) اشکالات مشترک میان سه قول: 300
- 6) نظر نهائی استاد - مد ظلّه - دربارۀ مراد از نسائهن: 300
- 3) مراد از «ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ» بنا بر نظر مقبول استاد دربارۀ نسائهن: 301
- 2) بررسی استدلال مرحوم صاحب جواهر: 301
- ج - بحث جواز نظر عبید به مالکۀ خود (یا جواز ابداء مالکه نسبت به عبد خود) 302
- 1) مقدّمه: 302
- 2) ادلۀ جواز ابداء زینت از سوی مولای زن در برابر عبد خود و فتاوای مربوطه: 303
- 3) مستندات مرحوم صاحب جواهر و نقد آن: 304
- 4) نتیجۀ بحث: 305
- 1) بررسی نظر سیّد دربارۀ «نِسائِهِنَّ» 306
- الف - تکملۀ بحث دربارۀ «نِسائِهِنَّ» 306
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 306
- اشاره 306
- 2) تکمیل استدلال بر «نظر مختار» در مسئله: 307
- (بررسی دو اشکال بر نظر مختار در نسائهنّ) 307
- جهت اوّل: مخالفت با سیره: 307
- جهت دوم: 308
- ب - دومین دلیل عدم جواز الکشف لدی النساء الکافره - صحیح حفص بن البختری: 309
- 1) ارزیابی سند روایت: 309
- 2) توضیحی درباره روایت: 309
- اشاره 309
- 3) مفهوم لا ینبغی (بررسی نظر آیت الله خوئی ره) 310
- اشاره 312
- 4) تحقیق دربارۀ تعلیل این روایت 312
- نقد بیان آقای مطهری دربارۀ تعلیل روایت: 313
- نقد بیان آقای خوئی دربارۀ تعلیل روایت حفص 313
- 1 - توضیح کلام شیخ - قدس سرّه - در تبیان 315
- ج - در حکم جواز ابداء زینت برای زن های مسلمان (نه برای زن های کافره) 315
- 2) نظر استاد - مد ظلّه -: 316
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 317
- 1) نقل عبائر چند کتاب فقهی 317
- الف - ادامه بحث جلسه قبل ( اعضایی که زن مسلمان باید از زن کافر پوشیده بدارد.) 317
- اشاره 317
- اشاره 317
- 2) آیا شیخ طوسی دو قول در مسئله دارد؟ 318
- 3) آیا شیخ طوسی پوشیدن وجه و کفین را هم از زن کافر لازم می داند؟ 319
- 4) نظر استاد - مد ظلّه - در مسئله 320
- 1) متن مسئله 321
- 2) توضیح مسئله و کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه 321
- ب - بررسی مسئله 29 321
- 3) نظر استاد مد ظلّه - نسبت به کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه 322
- 4) استدلال بر حرمت نظر به فرج مرأه در حال جماع 323
- 5) مناقشه در دلالت روایت وصیه النبی صلی الله علیه و آله 324
- 6) روایات معارض با حرمت نظر 325
- اشاره 327
- ج - بررسی مسئله 30 327
- 1) متن مسئله 327
- 2) توضیح مسئله 327
- 3) نظر استاد - مد ظلّه - در مسئله خنثی 327
- جهت اوّل بحث (خنثی طبیعت ثالثه است) 328
- جهت سوم: (عدم تنجیز علم اجمالی در مسئله خنثی) 329
- 4) خلاصه نظر استاد - مد ظلّه - در مسئله خنثی 330
- اشاره 331
- 1) در جلسه قبل عرض کردیم که تنها کسی که نظر به فرج زوجه را حرام دانسته، ابن حمزه در وسیله است، 331
- الف - دو نکته در تتمه بحث جلسه قبلی - نظر به عورت زوجه 331
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 331
- 2) فهرستی از مباحث در مسئله «نگاه» 333
- 1) متن عروه مسئله 31: 333
- ب - «حکم نگاه کردن» و مباحث مربوط به آن 333
- قائلین به انحصار استثناء وجه و کفین از حرمت نظر 334
- اشاره 334
- 3) تفصیل مباحث نظر بحث اوّل: 334
- مرحله دوم: (عدم انحصار استثناء از حرمت نظر در وجه و کفین) 335
- اقوال علمای امامیه 336
- نقد فرمایش آقای داماد 338
- فرمایش آقای داماد: - ملازمه عرفی است نه عقلی 338
- اشاره 338
- 4) بحث دوم: از مباحث نظر در خصوص ملازمۀ بین حرمت کشف و حرمت نظر و نیز جواز کشف و جواز نظر، 338
- الف - تذکراتی در تکمیل بحث سابق 341
- اشاره 341
- 1) قول دیگر در مستثنیات از حرمت نظر مرد به زن 341
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 341
- 3) مقدمه ای در تکمیل بحث ملازمه بین حرمت نظر و وجوب ستر 342
- 4) مقدمه ای دیگر در بحث ملازمه بین حرمت نظر و وجوب ستر 345
- 5) تطبیق دو مقدمه قبل بر محل بحث 346
- 1) ادله مرحوم آقای خوئی ره 347
- اشاره 347
- ب - دلیل بر عدم جواز نظر به اجنبیه 347
- 2) بررسی ادله فوق توسط استاد - مد ظلّه 348
- 3) دلیل دیگر بر حرمت نظر به اجنبیه 349
- 1) بررسی ادعای اجماع بر حرمت 350
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 350
- الف - حکم نگاه زن به مرد 350
- اشاره 350
- *نظر گروهی از متأخرین 350
- اشاره 350
- 2) استظهار از کلام شیخ و ابن ادریس 351
- *نظر قدماء 351
- 3) مناقشه در استظهار 352
- 5) بررسی دلیل معتبر در مسئله 353
- 4) تأکید بر عدم اجماعی بودن مسئله 353
- ب - استثناء از حرمت نظر زن به مرد 354
- 1) نظر فقهای معاصر 354
- 6) مختار استاد - مد ظلّه 354
- 2) بیان مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه بر جواز نظر (با توضیحاتی از استاد - مد ظله -) 355
- 1) کلام مرحوم آقای حکیم - قدس سرّه 357
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 357
- الف - تکمیل بحث در جواز نظر زن به وجه و کفین مرد 357
- اشاره 357
- 2) بررسی کلام آقای حکیم ره 357
- 1) کلام مرحوم آقای حکیم - قدس سرّه 359
- ب - دلیل اجتهادی عام بر عدم جواز نظر زن و مرد به طرف مقابل 359
- 3) کلام مرحوم آقای مطهری - قدس سرّه 360
- 2) توضیح اشکال اوّل توسّط استاد - مد ظلّه 360
- 4) تأیید اشکال دوم مرحوم آقای حکیم ره 362
- اشاره 363
- 5) نظر استاد - مد ظلّه -- در معنای غضّ بصر 363
- دو اشکال و پاسخ آنها 365
- 6) بررسی شواهد ذکر شده در کلام مرحوم آقای مطهری - قدس سرّه 366
- 8) اشاره به کلام ارباب لغت در معنای واژه «غضّ» 366
- 7) نکته ای درباره کلام مرحوم آقای مطهری - قدس سرّه 366
- کتاب العین منسوب به خلیل بن احمد: 367
- 9) خلاصه بحث 367
- ضمیمه درس شماره 44: عبائر برخی از لغویان در کلمۀ غضّ 367
- جمهره اللغه (ابن درید): 368
- معجم مقاییس اللغه 383:4 (ابن فارس) 368
- تهذیب اللغه 35:16 368
- مجمل اللغه (ابن فارس): 369
- المفردات (للراغب): 369
- اساس البلاغه (زمخشری) 369
- اشاره 369
- المحیط (صاحب بن عبّاد) 369
- حدیث العطاس 369
- الصحاح (الجوهری): 369
- لسان العرب 370
- المصباح المنیر 370
- الف - بررسی احتمال حمل آیه بر حرمت نظر به عورت (اشکال دوم آقای حکیم «ره»): 371
- اشاره 371
- 1) اشکال مرحوم آقای حکیم و مؤیّداتی بر آن: 371
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 371
- 2) پاسخ استاد - مد ظلّه -: 372
- 3) نظر مرحوم آقای داماد (ره): 372
- 4) نظر استاد - مد ظلّه 374
- 1) بیان اشکال مرحوم آقای حکیم (با توضیح استاد «مد ظله»): 375
- ب - بررسی دلالت آیه بر عموم وجوب یا اولویت غض نسبت به جنس مخالف: 375
- 4) نظر استاد - مد ظلّه 376
- 2) مناقشۀ استاد - مد ظله در این استدلال: 376
- 3) نظر مرحوم آقای داماد (ره): 376
- 2) بیان استدلال مرحوم آقای شعرانی (ره): 378
- 1) بیان مدّعای مرحوم آقای شعرانی و مرحوم آقای داماد در این باره: 378
- ج - توضیح نظر مرحوم آقای شعرانی دربارۀ عدم استثنای وجه و کفین: (معنای «إِلاّ ما ظَهَرَ» ) 378
- اشاره 378
- 1) احتمالات سه گانه 381
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 381
- الف - تفسیر «ما ظَهَرَ» در کلام مرحوم آقای شعرانی و مرحوم داماد 381
- اشاره 381
- 2) کلام مرحوم آقای داماد 383
- 3) توضیح کلام مرحوم آقای شعرانی و بیان تتمۀ فرمایش مرحوم آقای داماد 383
- 4 - تقریب استاد «مد ظله» از کلام مرحوم آقای شعرانی (ره) 384
- ب - مسامحاتی در کلام مرحوم آقای شعرانی 385
- 1 - تعبیر آقای شعرانی به «مستوعب بودن» از دو جهت دارای مسامحه است: 385
- 2) قید متصل و منفصل در مستثنی 386
- 1) در خصوص بیان آقای داماد که حکم حجاب را تأسیسی دانسته، 387
- ج) جایگاه روایت در بیان مرحوم آقای داماد و مرحوم آقای شعرانی 387
- 2) آقای شعرانی معتقد شده اند که ذکر این موارد در روایات، «جریاً علی الغالب» است. 387
- 3) اشکال بر بیان مرحوم آقای شعرانی 388
- 4) حلّ مسئله از نظر استاد مد ظلّه 388
- اشاره 390
- الف):: اشکالی بر بیان مرحوم آقای شعرانی (ره) و مرحوم آقای داماد (ره): 390
- خلاصۀ درس قبل و این جلسه: 390
- ب):: متعلق غض بصر چیست؟ 392
- الف - بررسی مسئله 51 398
- 2) توضیح یک اشتباه 398
- خلاصۀ جلسات قبلی و این جلسه: 398
- 1) متن مسئله 398
- اشاره 398
- 3) توضیح مسئله 400
- 4) یک استثناء از عدم لزوم ستر بر مرد 401
- 5) بررسی کلام مرحوم آقای خوئی - قدس سرّه - توسط استاد - مد ظلّه 403
- 6) قید لازم در محل بحث 404
- 1) عنوان ابحاث لازم 405
- ب - طرح بحث دربارۀ وجه و کفین و قدمین 405
- 7) خلاصه بحث 405
- 2) بررسی یک نکته در بارۀ استثناء منقطع 406
- اشاره 408
- خلاصۀ جلسۀ قبل و این جلسه: 408
- الف - بحث در بارۀ دلالت آیۀ غضّ بر عموم وجوب ستر: 408
- اشاره 408
- 1) تقریب استدلال به آیه: 408
- 1) تقریب استدلال: 411
- اشاره 411
- ب - بحث در بارۀ دلالت «لا یبدین زینتهنّ الاّ ما ظهر» بر عموم وجوب ستر: 411
- 2) نقد استدلال: 412
- 3) بحث تفسیری در تطبیق «ما ظَهَرَ» بر ثیاب 413
- اشاره 414
- نقد استاد - مد ظله - نسبت به کلام مرحوم مطهری: 414
- 1) بیان استدلال: 415
- 2) روایات مورد استدلال: 415
- 3) پاسخ استاد - مد ظله - به استدلال مزبور: 416
- نتیجه بحث: 416
- اشاره 417
- خلاصۀ جلسۀ قبل و این جلسه: 417
- الف - دلیل اوّل: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ ... وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ» 417
- استدلال آقای خوئی 418
- ب - دلیل دوم: آیۀ شریفه «لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها ... وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ...» 418
- نقد استدلال آقای خوئی توسط استاد - دام ظلّه 420
- ج - دلیل سوم: روایات 422
- اشاره 422
- نقد معنای مورد نظر آقای خوئی 423
- معنای روایت بنظر استاد - مد ظلّه 423
- اشاره 425
- الف - ادامۀ ادلۀ عامه بر حرمت نظر به اجنبیّه 425
- خلاصۀ جلسه قبل و این جلسه: 425
- 1) روایت أبو هریره و عبد الله بن سنان 425
- اشاره 426
- 2 - نقد استدلال به روایت سنداً و دلاله: 426
- ب - روایت محمد بن سنان 426
- در اینجا دو مطلب قابل دقت است: 426
- اشاره 426
- سند روایت: 427
- دلالت روایت: 428
- نکتۀ حدیثی 429
- ج - اقوال فقهاء 430
- 1) بررسی اقوال 430
- نتیجۀ مباحث گذشته 430
- 2) دسته بندی اقوال 431
- نظر دوم: حرمت نظر به وجه و کفین مطلقاً 431
- نظر اول: جواز نظر به وجه و کفین مطلقاً (نظر اول و غیر آن) 431
- 3) بررسی کلام صاحب ریاض 432
- نظر سوم: تفصیل بین نظره اولی و ثانیه 432
- 4) توضیح بیان شیخ طوسی در مبسوط 433
- الف - بررسی نظر شیخ طوسی در بارۀ جواز نظر به وجه و کفّین در کتاب خلاف: 434
- اشاره 434
- خلاصۀ جلسه قبل و این جلسه: 434
- ب - بررسی نظر شیخ مفید در مقنعه در بارۀ عدم جواز نظر به وجه و کفّین: 436
- ج) نظر شیخ صدوق در بارۀ نظر به وجه و کفّین 439
- د - اشاره به برخی نکات از کتاب اسداء الرغاب (راجع به بحث حجاب) 440
- تذکر به مناسبت ماه مبارک رمضان 442
1377/8/11 دوشنبه درس شمارۀ (31) سال اول
اشاره
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
کتاب النکاح
خلاصۀ جلسات پیش و اجمالی از مطالب این جلسه:
در جلسات پیش در ذیل مسئلۀ 27، حکم جواز نظر به اهل ذمه (و مطلق کفار) مورد بررسی قرار گرفت و به مفاد روایات و نحوۀ جمع آنها پرداختیم. در این جلسه ابتدا خلاصه و نتیجۀ بحث روائی گذشته را متعرض شده سپس فتوای سید (ره) مورد نقد و بررسی قرار می گیرد و در آخر به نقد استدلال بعضی از بزرگان در جواز نظر به نساء اهل ذمه به «لانهن بمنزله الاماء» می پردازیم.
***
الف): خلاصه ای از بحث جلسه گذشته و نتیجۀ بحث روائی در مسئلۀ (روایت عباد بن صهیب و نحوۀ جمع مفاد آن با مفاد خبر سکونی):
اگر ما روایت عبّاد بن صهیب را - بدین استناد که فتوا بر طبق آن داده نشده - کنار گذاشته مورد استدلال قرار ندهیم، در این صورت باید به روایت سکونی و اطلاق آن اخذ کرد و گفت که به موجب این روایت نظر به «شعور» اهل ذمّه و «ایدی» آنان جایز است، چه آنان معتاد به ستر باشند و چه نباشند، چه برای ناظر حرجی وجود داشته باشد و چه نباشد. زیرا از روایت برمی آید که نفس اهل ذمّه بودن ذاتاً موجب سلب حرمت آنان می گردد. بنابراین نظر به موها و دستان آنها هر چند حرجی در کار نباشد و در میان مسلمین نیز حجاب را رعایت کنند، جایز است؛ مشروط بر آن که بدون شهوت باشد.