نکاح : تقریرات درس آیت الله شبیری زنجانی جلد 9 صفحه 358

اولی عرف چنین استفاده می کند که در باب نکاح نیز اشارۀ اخرس کافی باشد. لذا در روایات باب حج نیز آمده است «تلبیۀ» اخرس با اشاره کفایت می کند، با اینکه در آنجا نیابت نیز فی الجمله مشروع است و لیکن الزامی در نایب گرفتن نیست.

و مؤکّد و مؤید دلیل فوق این است که در بین عامّه نیز فتوایی مخالف با این مسئله (یعنی: کفایت اشارۀ اخرس) وجود ندارد و مطلبی که این گونه بین مسلمین رایج باشد و خلاف آن در روایتی، مطرح نباشد، دلیل بر امضاء آن است.

بنابراین، به نظر می رسد که روی هم رفته همین فتوایی که از زمان مرحوم محقق (م 676) به بعد جزء مسلمات شده است و همه، اشارۀ اخرس را کافی دانسته اند، حرفی صحیح و تمام باشد (البته قبل از مرحوم محقق برای ما درست روشن نیست) و اینکه مرحوم شیخ طوسی در مبسوط فرموده است که «قبول» اخرس با اشاره کفایت می کند، و مشعر به این معنی است که انشاء ایجاب با اشاره صحیح نیست قابل مناقشه است چون اختصاصی به «قبول» ندارد بلکه «ایجاب» او نیز با اشاره کفایت می کند.

ب) عدم لزوم «تحریک لسان» همراه با اشاره:

1) کلام مرحوم آقای خویی رحمه الله:

ایشان پس از آنکه قائل به کفایت اشارۀ اخرس می شوند، می فرمایند: شخص اخرس علاوه بر اشارۀ دست، زبانش را نیز تکان بدهد و مجرد اشاره کفایت نمی کند و در ادامه می فرمایند «و من الواضح أن المتعارف عند الأخرس فی مقام بیان مقاصده هو تحریک لسانه مضافا الی الإشاره باصبعه او یده او غیرهما».

2) مناقشۀ استاد مد ظلّه نسبت به کلام مرحوم آقای خویی رحمه الله:

این مطلب را که مرحوم آقای خویی فرموده اند و تحریک لسان را نیز لازم دانسته اند. از متفرّدات ایشان و قبل از ایشان هیچ یک از عامه و خاصه نه در باب