نکاح : تقریرات درس آیت الله شبیری زنجانی جلد 9 صفحه 51

ولی من به نسخۀ اصلی عروه به خط مؤلف مراجعه کردم(1) کلمۀ مختلفتین در آن هست. در چاپ اولی که در عصر مؤلف چاپ شده و مرحوم آقای بروجردی و بعضی دیگر بر آن چاپ اول حاشیه زدند این کلمه وجود دارد.

این چاپی که در بغداد صورت گرفته آقای گلپایگانی رحمه الله اشاره کردند چاپ دوم است که در سال 1330 در زمان حیات مؤلف در بغداد صورت گرفته و در آنجا مختلفتین نیست. منشأ این اختلاف این است که نسخۀ عروه را قبل از چاپ دوم مرحوم حاج شیخ احمد کاشف الغطاء و مرحوم حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء(2) با توافق مرحوم سید تصحیح کرده اند.

کلمۀ أو مختلفتین در این چاپ حذف شده، مرحوم شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در حاشیه خود بر عروه نوشته که کلمۀ مختلفتین معنا ندارد و ممکن نیست صحیح باشد و ما با جناب سید صحبت کردیم و ایشان دستور حذف آن را دادند(3).

حاشیه، مرحوم آقای بروجردی بر آن چاپ اول بوده لذا ایشان مختلفتین را معنا کرد. و مرحوم آقای خویی نیز از ایشان تبعیت کرده اند. مرحوم آقای خمینی نیز همین معنا را کرده اند منتهی یک زیادتی دارند که به نظر ما بدون آن زیادتی صحیح است و توجیهی اگر برای عبارت مختلفتین باشد همان توجیه مرحوم آقای بروجردی است.

3) توجیه مرحوم آقای بروجردی به کلمۀ «أو مختلفتین»:

1- (1) اصل نسخه را قبلاً دیده بودم و نسخه عکسی آن فعلاً در اختیار من می باشد.
2- (2) این دو بزرگوار، فقیه و در ادبیات چیره دست بوده و از شاگردان مورد توجه مرحوم سید و از اوصیاء ایشان بوده اند، عروه چاپ دوم که با تصحیح این دو چاپ شده معمولاً از نسخه اصلی عروه به خط سید صحیح تر است ولی گاه نسخه اصلی صحیح است و در این چاپ سهو یا غفلتی رخ داده است.
3- (3) تصور المختلفتین فی الاختین مشکل بل غیر ممکن و قد راجعناه فالغاه فی الطبعه الثانیه، امّا فی الثلاثه و ما زاد فواضح.