نکاح : تقریرات درس آیت الله شبیری زنجانی جلد 10 صفحه 46

و همین طور در آیات دیگر که همه علماء بالاتفاق «اذا» را شرطیه می دانند(1) ، تنها در 3 آیه نیاز به بحث دارند.

2) آیات نیازمند بحث:

آیه اوّل: آیه 73 از سوره زمر، در این سوره دو آیه شبیه هم وجود دارد که باید با هم ملاحظه شود در آیه 71 این سوره می خوانیم: وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً حَتّی إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ...، در آیه 73 شبیه این آیه با افزودن «واو» دیده می شود: وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّهِ زُمَراً حَتّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها: سَلامٌ عَلَیْکُمْ

در این آیه مفسّران «اذا» را شرطیه دانسته اند و برای حل مشکل جزاء شرط راه حلهایی ذکر شده است.

راه حل اوّل: در کشاف می گوید: «حتی» هی التی تحکی بعدها الجمل و الجمل المحکیه بعدها هی الشرطیه الاّ ان جزاءها محذوف(2) ، و انّما حذف لانّه صفه ثواب اهل الجنه، فدلّ بحذفه علی انّه شیء لا یحبط به الوصف...

راه حل دوّم: برخی «واو» را زائد دانسته اند، در اینجا برخی واو «وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها» را زائد گرفته اند و برخی واو «وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها» (3) ، البته اگر قرار باشد واو را زائده بگیریم

1- (1) (توضیح بیشتر) بحث استاد - مد ظلّه - در اینجا بر مفاد «اذا» متمرکز است، امّا این که مفاد «حتی» چیست؟ بحثی دیگری است، در آیات قرآن گاه «حتی» قبل از اذا شرطیه به معنای «حتی» غایی است همچون: لیست التوبه للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انّی تبت الآن [نساء / 18]، مفاد این آیه این است که این افراد بدکاریشان تا زمان مرگ ادامه دارد، در آیه ابتلاء یتامی، بحث از این که آیا مراد از «حتی» غایی است یا تعلیلی؟ ظاهراً ثمره فقهی ندارد، زیرا در هر حال وقتی اذا شرطیه باشد و جزاء آن نیز جمله شرطیه، نتیجه گرفته می شود که بلوغ و ایناس رشد هر دو در لزوم دفع اموال به یتامی معتبر است و یکی از آن دو کفایت نمی کند، لذا نیازی به بررسی مفاد «حتی» نیست.
2- (2) (توضیح بیشتر) در مجمع البیان محذوف بودن جزاء را از علی بن عیسی نقل کرده و می گوید: و هذا معنی قول الخلیل.
3- (3) (توضیح بیشتر) در مغنی در ذیل حرف الواو، معنی هشتم را واو زائد دانسته می گوید: اثبتها الکوفیون و الاخفش و جماعه و حمل علی ذلک «حَتّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها» بدلیل الآیه الاخری و قیل: هی عاطفه و الزائده الواو فی «وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها» و قیل لها عاطفتان و الجواب محذوف ای کان کیت و کیت، و کذا البحث فی «فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَ نادَیْناهُ» الاولی او الثانیه زائده علی القول الاول او هما عاطفتان و الجواب محذوف علی القول الثانی.