معراج مومن صفحه 69

بدین ترتیب معنای سوره تا اینجا می شود حمد از آن خداوند رحمان و رحیمی است که مالک و صاحب اختیار روز جزا و حساب است.

تا این آیه بحث در مورد حمد و سپاس و ستایش خداوند بوده است، از این آیه به بعد تعلیم خداوند است، به انسان که چگونه دعا کند، و از خدا چه بخواهد، بدین جهت است که به صورت مخاطب جملات بعدی گفته می شود، بیان دیگری نیز می توان برای آن ذکر کرد و آن اینکه: مبادا بنده خدا گمان کند که او حاضر نیست و وی حمد و ستایش فرد غائبی را می کند و تذکری است بر این امر که او در همه مکانها حضور دارد و انسانها در حضور او هستند بلکه العالَم محضراللّه.

(إیّاکَ نَعْبُدُ و إیّاکَ نَسْتَعِینُ)

«نعبد» از مصدر عبادت است، و عبادت اطاعت محض است بدون هیچ گونه عصیان و سرکشی.

و «ایاک نعبد» در اصل «نعبدک» بود، چون می خواستند إفاده حصر بکند، ضمیر خطاب را بر فعل مقدم داشتند از اینرو شد «إیّاکَ نَعْبُدُ» فقط ترا عبادت می کنیم و گوش در طاعت تو داریم، و بدین جهت گفته اند، عبادت انحصار به خداوند دارد.

نکته دیگری که در ذیل این آیه قابل توجه است، ضمیر جمع «نا» (ما) است، این امر نشانه روح جمعی اسلام است، علی قولی که در این امر گفته اند.

صاحب المیزان می فرماید: «چون برای عبادت قید و شرطی قرار نداده است و آن را مطلق ذکر کرده در نتیجه معنایش این می شود که ما به غیر از بندگی تو نشانی نداریم، پس تو (خدا) غیر از پرستیده شدن شأنی نداری و من غیر از پرسیدنت کاری ندارم».(1)