وصیّت صفحه 3

تعریف وصیّت در اصطلاح فقها

فقها در فقه برای وصیّت، تعاریفی دارند که بعضی‌ها تنها تعریف وصیّت تملیکیست و بعضی‌ها شامل وصیّت عهدی و تملیکی است؛ به عنوان مثال مرحوم محقق در شرایع، وصیّت را چنین تعریف کرده است: «وصیّت تملیک عین با منفعت برای بعد از وفات است».

این تعریف، تنها تعریف «وصیّت تملیکی» است و شامل وصیّت عهدی از قبیل وصیّت به ولایت بر صغار و مجانین و وصیّت بر ولایت بر ثلث، نمی‌شود. لذا فقهای بعدی برای رفع این نقیصه، بر عبارت محقق جمله‌ی: «و یا تسلیط بر تصرّف پس از وفات» را افزوده‌اند (3)

و شهید ثانی این تعریف را نیز کافی و جامع افراد ندانسته، زیرا این تعریف شامل وصیّت به عتق، وصیّت به ابراء ذمّه‌ی مدیون و وصیّت به وقف به عنوان مسجد یا جهت عامّه، نمی‌شود (4) زیرا در این موارد، نه تملیک عین و منفعت است و نه تسلیط بر تصرّف، بلکه وصیّت بر «فکّ ملک» است.

با دقّت در این تعاریف، روشن می‌شود که این نقض و ابرام‌ها، همه به خاطر عدم تفکیک اقسام وصیّت است، لذا فقهای متأخر، ابتدا به تقسیم وصیّت پرداخته و سپس برای هر قسمی، متناسب با آن قسم، تعریف کرده‌اند که ما نیز در ابتداء برای هر سه قسم، تعریف جداگانه داشتیم.

به هر حال وصیّت، تصرف شخص است در اموال خود برای بعد از وفات، خواه آن را خود مستقیماً به موصّی لَه برای بعد از وفات، تملیک کند (وصیّت تملیکی) و یا ذمّه‌ی شخصی را برای بعد از وفاتش، ابراء نماید (وصیّت فکّی) و یا به دیگری سفارش کند که تو مثلاً بخشی از ثلث مال مرا به فلانی بده و یا سرپرستی فرزندانم را به عهده گیر و امثال اینها (وصیّت عهدی)، زیرا انسان طبق دستور شرع مقدّس اسلام، می‌تواند تا ثلث مال خود را برای بعد از فوت، به خود اختصاص دهد و به وصیّ دستور دهد که آن ثلث را در کجا مصرف کند که معمولاً قسمتی، صرف مخارج بعد از مرگ در تشکیل جلسات سوگواری می‌شود و قسمتی را هم به انجام واجبات ترک شده از قبیل نماز و روزه‌ی قضا اختصاص می‌دهند و اگر ثلث مازادی داشت، طبق وصیّت در کارهای خیر مصرف می‌کنند.

آیا شخص می‌تواند خود به وصیّت خویش عمل کند؟

معمولاً مردم در وصیّتنامه‌های خود وصیّ را مأمور انجام کارهای خیر مالی از ثلث خود می‌نمایند، حتی آنهایی که در حیات خود، دست به هیچ کار خیر مالی نمی‌زنند در وصیّتنامه‌ها دستورات بسیار صادر می‌کنند، از لحاظ حکم شرعی، شخص می‌تواند ثلث مال خود را در مصارف مُجاز وصیّت کند و از لحاظ اخروی نیز بی‌اثر نیست، یعنی ثوابی از آن کار خیری که از ثلث او انجام شده، به او می‌رسد. به عنوان نمونه، اگر از ثلث مال او مدرسه‌ای ساخته و یا مسجدی را تعمیر کرده و یا جادّه‌ای را احداث و یا مرمّت نموده‌اند، قهراً به میّت ثوابی خواهد رسید.

امّا سخن در این است که آیا ممکن است عوض اینکه شخص در وصیّت خود پسرش را مأمور ساختن مسجد یا مدرسه یا بیمارستان و امثال اینها از ثلث مالش بنماید، خود در زمانی که در قید حیات است، این کارها را انجام دهد و دیگر وصیّت به ثلث نکند و به تعبیر دیگر خود، ثلث خود را به مصرف برساند و انجام این نوع کارها را به ورثه و وصیّ خود محوّل کند یا نه؟

در پاسخ این پرسش، حضرت مولا امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرمایند: