یکدوره فقه کامل فارسی صفحه 165

و فرزند و غیر ایشان سرایت نباشد و امّا اگر بخرد یا ببخشش قبول نماید سرایت کند زیرا که سبب عتق باختیار اوست سوّم انکه بمحلّ سرایت حق لازم متعلق نباشد همچو وقف و اقرب انست که سرایت در رهن و کتابت و تدبیر هست چهارم انکه ازادی حصّه او اوّلا مقرّر شود پس اگر ازاد گرداند حصّه شریک را اوّلا صحیح نباشد و اگر همه را ازاد کند صحیح باشد و لازم شود بر او قیمت حصّه شریک و اگر هر دو شریک بیکبار حصّه خود را ازاد کنند صحیح باشد و سرایت نباشد و اگر نصف بنده را ازاد کند بی تعیّن راجع شود بنصیب او همچنانکه بفروشد یا اقرار کند و سرایت کند و درین که بادای قیمت حصّه شریک ازاد می‌شود یا بازادی حصّه اوّل خلاف است و بعضی گفته‌اند که موقوفست و بادا ظاهر می‌شود که بعتق حصّه دوّم ازاد بوده و اگر ادا نشود تا یکی بمیرد یا معتق تنگدست گردد ظاهر شود که انحصّه بر بندگی باقی بوده و اگر شریک حصّه خود را ازاد سازد صحیح باشد و قیمت روز ازادی معتبر است و بعضی گفته‌اند روز ادا و اگر سه شریک باشند یا زیاده و دو نفر از ایشان حصّه خود را ازاد نمایند قیمت حصّه باقی از هر دو برابر ستانند و اگر چه حصّه ایشان برابر نبوده باشد و اگر معتق بگریزد یا تنگدست شود انتظار امدن یا توانگر شدن او بکشند و اگر یکشریک دعوی کند بر اندیگر که تو خود حصّه را ازاد کردی و توانگر منکر سوگند بخورد که ازاد نکرده و نصیب مدعی ازاد شود رایگان و اگر نکول کند و سوگند نخورد مدعی سوگند خورد و قیمت حصّه خود را ستاند و نصیب منکر ازاد نشود خاصیت دوّم ازادیست بسبب خویشی هر که مالک شود یکی از اصول و فروع خود را یعنی پدران و مادران را هر چند بالا روند و فرزندان هر چند شیب روند ازاد شوند بر او و همچنین اگر مرد مالک شود یکی از زنانیرا که حرام‌ند بر او بنسبت یا رضاع ازاد شود بر او و امّا بر زن ازاد نمیشود غیر از اصول و فروع و نخرند از برای طفل خویشی که ازاد شود بر او و جائز است از برای او ببخشش قبول نمودن اگر واجب النفقه نباشد و اگر مریض ببخشش قبول کند پدر خود را یا وصیّت کرده شود از برای او ازاد شود از اصل ترکه نه از ثلث ان و همچنین ازاد میشود بر مفلس و اگر بخرد مریض قرضدار پدر خود را ازاد نشود الّا بعد از ادای دین از ثلث ترکه و اگر انرا برایگان خریده باشد ازاد شود انقدر که فروگذاشت شده و اگر کسی بخرد بعضی از انشخص که ازاد میشود بر او یا قبول وصیّت کند ازادی سرایت کند و اگر بمیراث رسد سرایت نباشد خاصیت سوّم و لا یعنی خویشی هر که ازاد کند بنده را نه بر سبیل وجوب پس ولاء ان بنده ازاد از ان او باشد خواه مرد باشد یا زن مگر انکه بیزار گردد از تاوان جریمه او در وقت ازادی و اگر ازاد شود بنده بجهة امری واجب همچو کفارت و نذر یا بعذاب دادن خواجه او را ببریدن عضوی ازو ولا نباشد و همچنین بکتابت یعنی مقرّر کردن که بنده چه مبلغ بدهد تا ازاد شود چنانکه بیاید و باستیلاد یعنی از کنیز فرزند اوردن ولا نیست و ثابتست بتدبیر یعنی وصیّت نمودن که بنده بعد از موت خواجه ازاد شود

باب چهارم در میراث بولا

حضرت رسالت ص فرمود الولاء لحمة کلحمة النّسب یعنی ولا خویشی است همچو خویشی نسب چنانکه بنده از برای خود نیست بلکه از برای خواجه است و جمیع داد و ستد و کار او از برای خواجه است نه از برای خود پس گویا که نیست و چون خواجه او را ازاد سازد