بیست و پنج رساله فارسی صفحه 245

است به رحمتهای عام نسبت به جمیع خلق، و رحیم است به رحمتهای خاص نسبت به مؤمنان در دنیا و آخرت.

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، جمیع ستایشها مخصوص خداوندی است که آفریننده و تربیت کننده جمیع عالمیان است.

الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، تأکید بسمله است، یا آن که در آنجا مراد رحمانیت و رحیمیت دنیا است، و در اینجا رحمانیت و رحیمیت آخرت است، که بار دیگر ایشان را حیات می بخشد، و مؤمنان را می آمرزد و داخل بهشت می گرداند.

مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ، یعنی جزا دهنده روز جزا، یا متصرف در امور در روز جزا. و جمعی از قراء ملک خوانده اند بدون ألف و فتح میم و کسر لام، یعنی پادشاه روز جزا است، و هر دو جایز است، و چون اکثر روایات دلالت بر مالک می کند شاید اختیار آن اولی باشد.

و چون به سبب استعاذه از شیطان رجیم و استعانت از خداوند رحیم، و تذکر صفات کمالیه رب العالمین، و اقرار به یوم دین، او را بعد از غایت بعد فی الجمله قربی، و بعد از نهایت هجرات اندک و صلی به هم رسید، از مقام غیبت گویا به مجلس انس و حضور رسیده به عنوان مخاطبه سخن می گوید:

إِیَّاکَ نَعْبُدُ، یعنی عبادت می کنم تو را و بس، و در این مقام دیگران را نیز ضم کرد که شاید به برکت آنها عبادت او نیز مقبول گردد.

و چون این کلام موهم این بود که او مفاخره به عبادت خود می کند و خود را مستقل در آن می داند بعد از آن فرمود: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ یعنی از تو استعانت می جویم و بس نه غیر تو در همه امور خصوصا در عبادت.