بیست و پنج رساله فارسی صفحه 309

آید، احتیاط این است چون جمعی به بطلان نماز قائل شده اند، و اگر چه أظهر عدم بطلان است.

دوم: آن که شک وقتی اعتبار دارد که هر دو طرف آن مساوی باشد،

و اگر ظن بر یک طرف غالب باشد به آن عمل می کند، خواه در دو رکعت اول بوده باشد، و خواه در دو رکعت آخر، و خواه در عدد رکعات باشد و خواه در أفعال (1)بنا بر مشهور، و بعضی گفته اند که در دو رکعت اول علم می باید و ظن کافی نیست. و اگر در دو رکعت اول عمل به ظن کند و اعاده نیز بکند أحوط است.

پس اگر شک در میان دو و سه باشد و ظنش بر دو غالب باشد دو رکعت دیگر می کند، و اگر بر سه غالب باشد یک رکعت دیگر می کند، و نماز احتیاط نمی کند، و اگر میان سه و چهار بوده باشد و ظنش بر سه غالب باشد، یک رکعت دیگر می کند، و اگر بر چهار غالب بوده باشد، سلام می گوید و چیزی بر او نیست، و اگر در این صورت سجده سهو کند احتیاطا موافق مذهب ابن بابویه رحمه اللّه بد نیست.

و اگر میان چهار و پنج بوده باشد، و ظنش بر چهار غالب باشد، سلام می گوید، و اگر بر پنج غالب باشد نمازش باطل است، مگر آن که بعد از چهارم به قدر تشهد نشسته باشد که أحوط سلام گفتن و اعاده است چنانچه پیشتر دانستی.

سوم: آن که أشهر آن است که اگر شک کند، و بعد از تأمل ظنش بر یک طرف غالب شود، عمل به ظن می کند چنانچه دانستی.

چهارم: آن که هر گاه کسی شک بسیار کند، حکم شک از او ساقط است،

به این معنی که اگر شک در فعلی کند هر چند وقت آن فعل باقی باشد تدارک نمی کند اگر چه رکن باشد (2)، و اگر شک در عدد رکعتها باشد بنا بر أکثر می گذارد، مگر آن که أقل أصح باشد که بنا بر أقل می گذارد، مثل آن که در نماز صبح شک کند میان دو و سه، بنا بر دو که صحیح است می گذارد.

و اگر در جائی سجده به سبب شک واجب باشد بر او واجب نیست. و اگر صاحب این حال عمل به أحکام شک کند موافق مشهور نامشروع کرده است، و اگر در میان نماز تدارک فعلی بکند که به اعتبار کثرت شک نباید بکند، أشهر آن است که نمازش باطل است.

و اما حدی که چون شک او به آن حد رسد او را کثیر الشک گویند شرعا، محل خلاف است، و أکثر حواله به عرف کرده اند، یعنی اینقدر شک کند که در عرف گویند که او شک بسیار می کند، و این أقوا است. و بعضی گفته اند که در سه نماز پی در پی شک کند، یا در یک نماز سه شک بکند.

و از بعضی از أحادیث ظاهر می شود که اگر مدتی بر این حال باشد که در هر سه نماز شک کند او کثیر الشک است، و چون سه نماز بی شک بکند از آن حکم بیرون می آید.

و در این مسأله خلاف است که شکی که بسیاری آن باعث حکم کثرت شک می شود آیا می باید از جنسی باشد که حکمی بر آن مترتب شود از نماز احتیاط یا تدارک در محل یا سجود یا اعم از این است، پس بنا بر قول اخیر اگر شک بسیار کند که بر یک طرف