دائره المعارف طهور: احکام فقهی صفحه 124

ص: 124

هاشم برهانی- تفسیر البرهان، مجمع البیان ج 5 صفحه 50

کلی__د واژه ه__ا

اسلام خدا فلسفه احکام تربیت عبادت

فلسفه مجازات از نظر اسلام

بحثی که مطرح می باشد این است که آیا اسلام بر چه اساسی مجازات مجرمین را توجیه میکند و برای مجازات چه کار کردی از نظر فردی و اجتماعی تعیین نموده است. آیا از نظر اسلام، مجازات صرفا برای برقراری عدالت و سزادادن به مجرم در قبال منافعی که از طریق ارتکاب جرم به دست آورده است، میباشد و ملاک مجازات، استحقاق مجرم و میزان بدی حاصل از عمل او است؟ و به عبارت روشن تر، آیا از نظر اسلام، مجازات به سوی گذشته جهت گیری دارد و باید دقیقا متناسب با جرم ارتکابی باشد؟ یا این که دیدگاه اسلام در مورد مجازات، یک دیدگاه کارکردی و غایت گرا است و صرفا برای رسیدن به آثار و نتایج اجتماعی است که مجازات مجرمین روا دانسته می شود، به گونه ایی که اگر مجازات نتواند آثار و نتایج مفید به دنبال داشته باشد یا در شرایط خاصی حتی آثار نامطلوب اجتماعی هم به دنبال داشته باشد، در این صورت مجازات هیچ گونه توجیهی ندارد و اسلام اعمال چنین مجازاتی را تجویز نمیکند؟ یا این که اصولا فلسفه مجازات از دیدگاه اسلام، یک فلسفه ترکیبی و دوگانه است که خود می تواند اشکال مختلفی داشته باشد؛ مثلا می توان تصور کرد که دیدگاه اسلام در مورد فلسفه مجازات، به گونه ای است که در کلیه مجازات ها اعم از حدود، قصاص و تعزیرات اجرای عدالت و عقوبت مجرم مورد نظر است، ولی مجازات ها به گونه ای طراحی شده اند که در عین حال که این هدف را تأمین می کنند، دارای نتایج مطلوب اجتماعی نیز هستند و موجب اصلاح و تربیت مجرم و بازداشتن او و دیگران از ارتکاب جرم نیز می شوند. شکل دیگر این تئوری ترکیبی می تواند چنین باشد که در مورد بعضی از مجازات ها، مانند قصاص، هدف اصلی، تأمین عدالت و سزا دهی و عقوبت مجرم است و به همین دلیل مجازات دقیقا متناسب با جرم طراحی شده است و با مجرم باید همان گونه عمل شود که او با مجنی علیه برخورد نموده است، ولی در مورد بعضی دیگر از مجازات ها، مانند حدود و تعزیرات، هدف اصلی، اصلاح و تربیت مجرمین و بازداشتن آن ها و سایر مردم از نزدیک شدن به جرم و حفظ بنیان های اخلاقی و دینی در جامعه می باشد و به همین دلیل، این گونه مجازات ها به گونه ای طرح ریزی شده اند که بتوانند این نتایج را به خوبی تأمین نمایند؛ مثلا در مجازات زنا، علاوه بر خود مجازات، کیفیت اجرا نیز معلوم گردیده و حضور مردم لازم دانسته شده است. «ولیشهد عذابهما طائفه من المؤمنین» (نور/ آیه 2)؛ «و باید گروهی از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده کنند» و این حضور جز برای این که هدف بازدارندگی بهتر تأمین شود، ظاهرا دلیل دیگری ندارد.