دائره المعارف طهور: احکام فقهی صفحه 1360

ص: 1360

کلی__د واژه ه__ا

اسلام احکام اقتصادی حق دستورات الهی احکام فقهی

نظریات مختلف در مورد فلسفه حرمت ربا و نقد آنها

در مورد فلسفه حرمت ربا وجوهی گفته شده است از جمله:

الف - ربا مانع احسان و استفاده محتاجان از دیگران است، ربا استفاده از احتیاج دیگران است، اسلام می خواهد در زمینه احتیاجات، افراد به یکدیگر احسان کنند. این نکته همان است که در روایات آمده است ولی اگر علت، منحصر به این باشد باید ربای به اصطلاح انتاجی و تجاری اشکال نداشته باشد. اساس سرمایه داری بر ربای انتاجی است.

ب - قطع رابطه ثروت و کار. کسی که منافع از پول می گیرد، ثروتی در اختیار می گیرد که کار نکرده است جواب این است که صرف قطع رابطه ثروت و کار، اگر مستلزم استثمار یا ترجیح بلا مرجح و مزاحمت آزادی دیگران نباشد اشکال ندارد. اگر کسی ادعا کند که ربا خواری استثمار است دلیل علیحده است که در بند "د" خواهیم گفت. به علاوه، بحث ما در نظر اسلام است در حرمت ربا. اسلام در موارد زیادی مانند مال الاجاره و سود مضاربه، سود کار نکرده را تجویز کرده بلکه در ارث اصل مال نیز (نه تنها سود)، کار نکرده است. پس نظر اسلام در حرمت ربا به این جهت نیست اگر گفته شود اجاره و مضاربه قطع رابطه ثروت و کار نیست بلکه ثروتی است که مع الواسطه ناشی از کار است، در جواب گفته می شود که این حرف را در باب پول می توان گفت: ربا اجاره پول است، اگر خود پول مشروع باشد، اجاره اش نیز باید مشروع باشد. اگر گفته شود که اجاره و مضاربه با ربا این تفاوت را دارند که در اجاره استهلاک عین است و مال الاجاره به ازاء عمل متراکم است که مستهلک می شود و هم ضمان عین بر مالک است و در مضاربه، ضمان بر مالک است و به علاوه در مضاربه سود قطعی نیست، جواب این است که این تفاوت هست ولی این تفاوت سبب نمی شود که در اجاره و مضاربه قطع رابطه ثروت و کار نباشد و در ربا باشد. اگر قطع رابطه ثروت و کار هست، در هر دو هست و اگر نیست در هر دو نیست. از لحاظ سودی که عاید می شود تفاوتی نیست. تفاوت از لحاظ این است که در ربا عین مال و همچنین سود آن تضمین شده ولی در اجاره و مضاربه عین تضمین نشده و در مضاربه سود هم تضمین نشده، و در اجاره استهلاک و فرسودگی عین هم هست. به هر حال از لحاظ قطع رابطه ثروت و کار در سودی که از ربا یا اجاره و مضاربه حاصل می شود تفاوتی نیست. به همین دلیل تمسک به اصل «لیس للانسان الا ما سعی» (نجم/39)؛ «و برای انسان جز آنچه در آن تلاش کرده است، نیست»، در اینجا بی مورد است.