حیله های شرعی: ناسازگار با فلسفه فقه صفحه 194

ص:196

زیرا در چنین صورتی علت نهی منتفی است. با این وجود مهلب می گوید: این ظاهر مراد نیست و معنای حدیث چنین است: به هیچ وجه نباید آب زاید بر نیاز را از دیگران بازداشت؛

زیرا اگر باز داشتن آن از دیگران، به دلیل نیاز به چیزی جز آن [یعنی همان مرتع] ممنوع است، آن هنگام که به خود آن نیاز باشد بازداشتنش از دیگران به طریق اولی ممنوع خواهد

بود و این که در حدیث جابر به روایت مسلم آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله از بیع آب زاید بر نیاز «فضل الماء» نهی فرمود، خود گواهی بر سخن مهلب است. این هم که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن آب را «فضل» نامید اشاره است به آن که اگر آب از نیاز صاحب چاه افزون نباشد برای وی

جایز است آن را از دیگران باز بدارد و البته خداوند خود به حقیقت امور آگاه است.(1)

12 : نهی از حیله عینه

یکی از حیله هایی که بسیاری از رباخواران از آن بهره می جویند آن است که برای نمونه زید می خواهد از خالد چهل دینار قرض بگیرد و او نیز قرضی بدون سود زودرس دنیوی نمی دهد. از این رو برای دستیابی به منفعت، انجام بیعی ظاهری بین خود و قرض گیرنده را

وسیله قرار می دهد؛ او در این بیع کالایی را نسیه به شصت دینار به زید می فروشد و سپس

همین کالا را از زید که همان خریدار است به چهل دینار نقد می خرد و نتیجه آن می شود که در عمل خالد چهل دینار نقد در برابر شصت دینار نسیه به زید قرض داده و در این میان کالایی

را واسطه کرده اند که هیچ کدام نظری به دادوستد آن ندارند. سنت این را نهی کرده که کالایی

به صورت نسیه به کسی فروخته شود و سپس فروشنده آن را دوباره به صورت نقد و به قیمتی

کمتر از قیمت نسیه از خریدار بخرد، خواه هدف از این دادوستد ربا باشد و خواه نه. هدف از چنین تحریمی نیز آن است که راه ربا به هر شیوه ممکن بسته شود. این بیع صوری را «بیع

العینه» - به کسره عین - نامیده اند.(2) رافعی و دیگران این بیع را چنین تعریف کرده اند که عبارت