تاریخ علم اصول و فقه در شیعه صفحه 236

ص:249

1- (1) .محقق حلی،المعتبر،ج1،ص53،31؛معارج،130،126؛المسائل العزیه،ص66-144،67؛توجه به دیدگاه او:صاحب معالم،معالم الاصول،173؛انصاری،فرائد الاصول،ج1،ص186.
2- (2) .محقق حلی،المعتبر،ص31 و معارج،ص126.
3- (3) .محقق حلی،شرائع،ج1،ص29،15،13 همو،المختصر،ص173،53،17،المعتبر،ج1،ص90،86،32،المسائل العزیه،ص149؛المسائل الطبریه،ص323؛المسائل الخمسه عشر،ص276.
4- (4) .محقق حلی،المعتبر،ج2،ص279.
5- (5) .محقق حلی،المعتبر،ج2،ص279؛همان،ج2،ص768،554،387،298،180،86،که به لفظ واضحی درباره فتوای مشهور بین اصحاب سخن گفته است.

فقهی او،به ویژه آثار فتوایی مشحون از تعبیر الاشهر است (1)که میزان اثر گذاری این گرایش بر فقه او را نشان می دهد.تعبیر مشابه دیگر در آثار محقق تعبیر«اظهر»است که آن نیز ناظر به فتوای غالب در میان اصحاب است (2)و این تعبیر نیز به خصوص در آثار فتوایی او بسیار تکرار شده است. (3)

یکی از مسائل اجماع که محقق درباره آن اظهار نظر کرده و با قول شیخ طوسی مخالفت کرده است،سخن او درباره اتفاق اصحاب بر مسئله ای،پس از اختلاف است.شیخ در این باره معتقد بود که با تکیه بر مبنای قول به تخییر در صورت اختلاف،پس از حصول اتفاق،یکی از طرفین تخییر محکوم به بطلان خواهد بود؛اما محقق که اتفاق پس از اختلاف را تأیید کرده،یادآورد شده است که حتی با قول به تخییر،تخییر می تواند مشروط به عدم اتفاق در مابعد بوده باشد. (4)

چهارم)عقل و اصول عملیه

در آثار اصولی متأخر چنین شهرت دارد که ادله فقه نزد امامیه چهار دلیلند:کتاب،سنت،اجماع و عقل،با این همه،به رغم این شهرت فراگیر در نگرش تاریخی و محتوایی،دلیل چهارم در هاله ای از تاریکی قرار دارد.ابن ادریس،یکی از عالمان شناخته شده امامی که از ادله اربعه سخن گفته و عقل را چهارمین آنها شمرده است، (5)