تاریخ علم اصول و فقه در شیعه صفحه 260

ص:273

1- (1) .همان،ص103.
2- (2) .همان،ص102.
3- (3) .همان،ص105.

پنجم)امر و نهی از ضد

تا پیش از علامه،معمولاً بحث از ضد عام مطرح می شد و به طور کلی گفته می شد که«امر به شیئ،مستلزم نهی از ضد است»و تفصیلی بین ضد عام و ضد خاص گذاشته نمی شد و از استدلال ها هم مشخص بود که منظور از ضد،ضد عام است؛اما علامه برای اولین بار در مقام بحث و استدلال،این دو ضد را تفکیک کرده است.علامه نوشته است:

امر به شیئ مستلزم نهی از ضد عام است؛زیرا امر برای وجود است و آن هم جز با منع از ترک،محقق نمی شود و اما ضد وجودی،بالعرض لازم است؛زیرا آن چه که ترکش جایز است فعلش واجب نیست. (1)

ششم)ترتّب

بحث ترتب از نتایج بحث ضد است.تصویر بحث ترتب این است که اگر دو واجب یکی اهم و دیگر مهم باشد و مکلف در ظرف اهم،مهم را انجام دهد،با توجه به این که امر به مهم فعلی نیست،چگونه فعل او صحیح خواهد بود؟مقدمات و پیش فرض های بحث ترتب سه چیز است:صحت عبادت بر امر فعلی متوقف است؛امر به شیئ مستلزم نهی از ضدش است و نهی،مقتضی فساد منهی است. (2)

راه حلی که با نام ترتب ارائه شده این است که اگر امر به اهم عصیان شود،هیچ محذور عقلی لازم نمی آید و امر به مهم فعلیت پیدا می کند و همان دلیل،متضمن امر به مهم و امر به اهم بر وقوع آن دلالت دارد. (3)

پس ریشه این تفکر آن است که دو امر به صورت مترتب وجود داشته باشد