- سخن ناشر 1
- اشاره 7
- مروری بر فصل های کتاب 9
- اشاره 15
- اشاره 15
- فقه شیعه در سده نخست هجری(دوره صحابه و تابعین) 15
- اشاره 16
- الف)حارث بن عبدالله اعور(65ق) 17
- ج)اصبغ بن نباته 18
- ب)صعصعهه بن صوحان(60ق) 18
- د)سوید بن غفله جعفی 19
- ه)ابوعمر زاذان کندی(821ق) 19
- اشاره 20
- الف)ابورافع صحابی 24
- ب)علی بن ابی رافع 24
- د)ربیعه بن سمیع 25
- 1-فقیهان نیمه نخست سده دوم هجری 26
- شکل گیری فقه جعفری 26
- اشاره 26
- ب)ابوحمزه ثمالی 29
- اشاره 30
- 2-فقیهان جعفری نیمه دوم سده دوم هجری 30
- الف)زراره بن اعین 30
- تألیفات ابوبصیر 33
- 3-محمد بن مسلم 33
- جریان های فکری مکتب جعفری 35
- اشاره 35
- اشاره 36
- الف)ابومحمد هشام بن حکم کندی(187ق) 36
- 1-جریان عقل گرا 36
- آثار فقهی و اصولی هشام بن حکم 37
- اشاره 38
- ب)یونس بن عبد الرحمن(230) 38
- آثار فقهی و اصولی یونس 39
- معاصران و شاگردان یونس 41
- اشاره 43
- ج)اندیشه های فقهی فضل بن شاذان 43
- آثار فقهی فضل بن شاذان 44
- الف)هشام بن سالم 45
- 2-جریان حدیث گرا 45
- ب)بزنطی 46
- 3-جریان فراگیر 47
- نکته ها و پیام ها 50
- اشاره 53
- جریان حدیث گرا 54
- 1-جریان حدیث گرای قم در اواخر سده سوم 54
- اشاره 54
- الف)بازتاب های تقابل هشامین در قم 54
- ب)جناح بندی درونی جریان حدیث گرای قم 58
- 2-جریان حدیث گرای قم در سده چهارم هجری 61
- اشاره 61
- الف)کلینی و تألیف کافی 61
- ب)علی بن بابویه و تألیف کتاب الشرایع 62
- ج)ابن قولویه و تألیف کامل الزیارات 64
- د)ابن بابویه قمی 65
- اشاره 65
- یکم)ابن بابویه و اندیشه فقهی 67
- دوم)آثار فقهی ابن بابویه 72
- جریان اجتهاد 75
- اشاره 75
- اشاره 76
- 1-اجتهاد عقل گرا 76
- اشاره 76
- الف)ابن عقیل عمانی 76
- اندیشه های اصولی ابن عقیل 78
- ب)ابن جنید اسکافی 80
- اشاره 80
- گذری بر زندگی و شخصیت علمی ابن جنید 80
- قیاس و رأی در فقه ابن جنید 85
- 2-اجتهاد معتدل 87
- اشاره 87
- اشاره 88
- یکم)مبانی اصولی شیخ مفید 89
- دوم)اثرگذاری شیخ مفید بر شیوه آموزش فقه شیعه 93
- اشاره 100
- ب)سید مرتضی 100
- یکم)مبانی اصولی سید مرتضی 103
- اشاره 113
- ج)شیخ طوسی(مکتب فراگیر) 113
- یکم)خدمات شیخ به فقه امامیه 114
- دوم)تنظیم و عرضه فقه در سبک های مختلف 115
- سوم)ویژگی های مکتب فقهی شیخ طوسی 120
- چهارم)توجه به نقش عقل در استنباط 122
- پنجم)حجیت خبر واحد 123
- ششم)آثار فقهی و اصولی شیخ 124
- نکته ها و پیام ها 126
- 1-تدوین اصول فقه 126
- اشاره 127
- 2-تدوین فقه مقارن 127
- 3-تفریع فروع و فقه استدلالی 127
- 8-مدرسه های فعال این دوره 127
- 6-تدوین موسوعه های حدیثی و کتب اربعه شیعه. 127
- مدرسه قم و ری 127
- 7-بنیانگذاری شیوه اجتهاد معتدل و انقراض شیوه های عقل گرایی افراطی. 127
- 4-توسعه در ادله استنباط و وارد کردن عناصری مانند اجماع و عقل در منابع استنباط. 127
- 5-تفکیک صفوف اهل حدیث و اهل اجتهاد از یکدیگر و غلبه اهل اجتهاد بر اهل حدیث. 127
- مدرسه نجف 128
- اشاره 129
- اشاره 129
- فقیهان وابسته به جریان فکری متکلمان 129
- اشاره 131
- 2-طبرسی(حوزه خراسان) 131
- مبانی اصولی طبرسی 133
- 3-ابن شهر آشوب(حوزه طبرستان و گرگان) 135
- فقیهان وابسته به جریان فکری اهل حدیث 137
- 1-ابو علی حسن بن محمد طوسی«شیخ مفید ثانی»(بعد511ق) 138
- فقیهان وابسته به جریان فکری شیخ طوسی 138
- اشاره 138
- 2-ابو الفتوح رازی 141
- 3-ابن حمزه طوسی 142
- اشاره 149
- قطب الدین راوندی 149
- اشاره 149
- 1-اجماع 150
- 3-اخبار 152
- اشاره 156
- سدیدالدین حمصی 156
- حمصی در ستیز با تقلید 158
- ابن ادریس 160
- اشاره 160
- 1-مهم ترین اثر فقهی ابن ادریس 161
- اشاره 161
- الف)انگیزه تألیف 163
- یک.ماندگارسازی دانش فقه 163
- اشاره 163
- سه.مبارزه با تقلید و عرضه افکار نو 164
- ب)ویژگی های کتاب سرائر 165
- یک.ویژگی های نگارشی 165
- اشاره 165
- دو.ویژگی های محتوایی 168
- اشاره 172
- 2-مبانی اصولی و فقهی ابن ادریس 172
- الف)مباحث الفاظ 172
- 1-کتاب 173
- 2-خبر واحد 173
- 3-اجماع 189
- 4-دلیل عقل 194
- 5-مبحث تعادل و تراجیح 197
- 3-قواعد فقهی از نگاه ابن ادریس 201
- اشاره 201
- یکم)چگونگی استفاده ابن ادریس از قواعد 202
- دوم)قواعد ذکر شده در سرائر 203
- پیدایش حوزه حله 207
- اشاره 207
- 1-رضی الدین آوی 210
- اشاره 210
- 2-امیر ورام بن ابی فراس 212
- 3-ابن طاووس 215
- اشاره 215
- الف)کثرت اختلاف در فقه 217
- ج)در افتادن با تقلید 218
- ب)پرهیز از فتوا دادن به غیر مراد الهی 218
- اشاره 221
- اقتدار فقه و اصول 221
- 1-محقق حلی 221
- اشاره 224
- الف)مبانی اصولی و فقهی 224
- یکم)کتاب 224
- دوم)سنّت 228
- سوم)اجماع 233
- چهارم)عقل و اصول عملیه 236
- ب)ابتکار در دسته بندی فقه 246
- اشاره 246
- نقد و بررسی طرح محقق 250
- اشاره 251
- ج)آثار محقق حلی 251
- شروح و حواشی مختصر نافع 252
- د)کتاب های تألیفی دوره ناقص فقه 253
- اشاره 255
- 2-علامه حلی و ارائه فقه در سبک های مختلف 255
- اشاره 257
- یکم)تخصیص کتاب به خبر واحد 257
- سوم)بنای مجتهد بر اجتهاد سابق 258
- دوم)امکان تجزّی در اجتهاد 258
- چهارم)راه تشخیص اعلم 259
- ششم)ترتّب 260
- هفتم)تعارض احوال الفاظ 261
- اشاره 263
- یکم)آثار فقهی 263
- ب)آثار فقهی و اصولی 263
- دوم)آثار اصولی 268
- دو.تعاریف 270
- سه.تعداد آرا و نظریه ها 270
- یک.اختصار 270
- چهار.اصول مقارن 271
- پنج.اصول کاربردی 272
- شش.اصلاح روش استدلال 272
- نکته ها و پیام ها 273
- موقعیت فرهنگی جبل عامل 275
- اشاره 275
- -مدرسه جزّین 279
- مدارس فقهی جبل عامل 279
- مدرسه کرک نوح 281
- اشاره 282
- 1-نوآوری های شهید 282
- تغییرپذیری احکام 283
- تدوین قواعد فقهی 283
- صحیح و اعم 284
- طرح دلالت اقتضا و اشاره 285
- گسترش دلیل عقل 287
- دسته بندی ابتکاری در انواع ظواهر 287
- تجرّی 290
- اقسام استصحاب 291
- -اجوبه مسائل الفاضل المقداد 292
- اشاره 292
- اجوبه ابن نجم الدین الأطراوی 292
- 2-آثار فقهی و اصولی شهید 292
- -البیان 293
- -احکام الاموات(من الوصیه الی الزیاره) 293
- -الاربعون حدیثا 293
- -جامع البین من فوائد الشرحین 294
- -جواز ابداع السفر فی شهر رمضان 294
- -خلاصه الاعتبار فی الحج و الاعتمار 294
- -الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه 294
- -ذکری الشیعه فی احکام الشریعه 295
- -غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد 296
- اشاره 296
- -القواعد و الفوائد 297
- -اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه 298
- محقق کرکی و فقه حکومتی 299
- اشاره 299
- اشاره 301
- 1-ولایت فقیه از نگاه محقق کرکی 301
- الف)نیابت فقیه 303
- ب)عموم نیابت 304
- د)حدود اختیارات ولی فقیه 308
- 2-محقق کرکی و عینیت بخشیدن به ولایت فقیه 310
- اشاره 315
- شهید ثانی شارح متون فقهی 315
- 1-مبانی فقهی و اصولی و رجالی شهید ثانی 316
- 2-مقایسه تمهید القواعد با القواعد و الفوائد 317
- اشاره 317
- الف)هدف و انگیزه 318
- -کیفیت طرح مباحث 318
- اشاره 318
- ج)بیان مصادیق قواعد 319
- ه)فرق شناسی 320
- ز)بیان محل نزاع 321
- و)بیان واژه های مختلف یک قاعده 321
- الف)مسالک الافهام 322
- ب)روض الجنان 322
- ح)الروضه البهیه 322
- د)تعلیقه بر ارشاد الأذهان علامه حلی 324
- ه)رسائل شهید ثانی 324
- محقق اردبیلی و دلیل مداری 325
- اشاره 325
- ب)پرهیز از خلط مسائل عرفی فقهی با مباحث عقلی فلسفی 326
- الف)پرهیز از بحث های بی فایده 326
- د)ادب علمی 327
- و)توجه به موضوع شناسی 328
- الف)اجماع و شهرت 328
- ه)توجه به نقش دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد 328
- 2-مبانی فقهی و اصولی محقق اردبیلی 328
- ب)حجت بودن خبر واحد 329
- ج)حجیت ظاهر قرآن 329
- ه)عدم لزوم اجتناب از اطراف شبهه محصوره 330
- د)معذور دانستن جاهل 330
- و)دیدگاه های نو در مبحث طهارت 331
- ز)قبله 332
- نکته ها و پیام ها 333
- اشاره 337
- 2-تأثیر فلسفه حسی و تجربه گرایی غرب 338
- علل پیدایش اخباری گری 338
- بنیان گذار اخباری گری 338
- 1-شهرت طلبی 338
- 3-شرایط و مقتضیات زمان 339
- اشاره 340
- تفاوت های اصولیان و اخباریان 340
- 3-حجیت ظاهر قرآن 341
- 1-اجتهاد و تقلید 341
- 2-دانش اصول 341
- اشاره 342
- اخباریان تندرو و میانه رو 342
- 5-اجماع 342
- 6-عقل 342
- 1-اخباریان تندرو 342
- اشاره 343
- 2-اخباریان میانه رو 343
- شیوه استنباط صاحب حدائق 344
- شیخ یوسف بحرانی الگوی اعتدال 344
- اشاره 344
- دیدگاه های ویژه فقهی 349
- اشاره 353
- عوامل استیلای مجدد مجتهدان 353
- 1-تندروی های اخباریان 353
- 3-قوت استدلال و منطق وحید بهبهانی 354
- اشاره 356
- استاد کل وحید بهبهانی 356
- 1-تألیفات وحید 357
- 2-شاگردان وحید 357
- 3-مبانی فقهی و اصولی وحید بهبهانی 359
- اشاره 359
- ب)تجزیه و تقسیم شک 360
- الف)جداسازی امارات از اصول 360
- نکته ها و پیام ها 362
- اشاره 365
- اشاره 366
- 1-الگوی جدید شیخ در تقسیم اصول 366
- یکم)تمییز بین اماره بودن استصحاب و اصل بودن آن 369
- دوم)تفصیل بین شک در رافع و مقتضی 369
- اشاره 369
- سوم)تنبیهات استصحاب 370
- 3-اشاره به تاریخ پیدایش مسائل 370
- 4-نظریه«حکومت»و«ورود» 371
- اشاره 371
- تبیین نظریه شیخ 372
- یکم)مفهوم حکومت 372
- اشاره 372
- دوم)مفهوم ورود 373
- نقد مکتب شیخ انصاری 375
- 1-میرزای شیرازی 375
- اشاره 375
- اشاره 375
- چند نکته درباره میرزای شیرازی 376
- اشاره 379
- آثار حاج آقا رضا همدانی 380
- مبانی فقهی و اصولی و رجالی فقیه همدانی 380
- آثار فقهی سید کاظم یزدی 382
- اشاره 382
- محمد کاظم بن حسین خراسانی(1329ق)(آخوند خراسانی) 384
- اشاره 384
- 2-نقد آرای آخوند خراسانی 386
- اشاره 386
- درر الفوائد 386
- اللمعات النیره 386
- رسائل فقهی 386
- آثار فقهی میرزا محمد حسین نائیئی 387
- اشاره 387
- الف)میرزا محمد حسین نائینی 387
- ب)عبدالکریم حائری یزدی(1355ق) 388
- ج)محمدحسین اصفهانی 389
- اشاره 389
- یکم)آثار فقهی شیخ محمد حسین اصفهانی 390
- دوم)آثار آقا ضیاء الدین عراقی 391
- سوم)آثار محمد حسین بروجردی 398
- نکته ها و پیام ها 398
- اشاره 401
- اشاره 402
- اشاره 405
- الف)دلیل عقلی مستقل 405
- 2-ضرورت تشکیل حکومت اسلامی 405
- ب)دلیل عقلی غیر مستقل 406
- ج)سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام 407
- د)دلایل نقلی تشکیل حکومت اسلامی 408
- 4-ولایت فقیه 411
- اشاره 411
- اشاره 414
- الف)بداهت و ضرورت عقلی ولایت فقیه 414
- اصل ضرورت تشکیل حکومت 414
- یکم)دلیل عقلی مستقل 418
- اشاره 418
- ب)دلیل های عقلی ولایت فقیه 418
- دوم)دلیل عقلی غیر مستقل 419
- ولایت فقیه از نگاه فقیهان معاصر امام 426
- اشاره 426
- اشاره 427
- الف)سید محمد حسین بروجردی رحمه الله 427
- ب)سید مصطفی خمینی 428
- ج)سید محمدرضا گلپایگانی رحمه الله 430
- د)سید عبدالاعلی موسوی سبزواری رحمه الله 431
- ب)آیت الله خویی 432
- اشاره 432
- الف)سید محسن حکیم 432
- 3-ولایت انتخابی فقیه 433
- نکته ها و پیام ها 435
ص:296
1- (1) .ابوعبدالله شمس الدین محمد بن مکی،شرح زندگی شهید در بیش از پنجاه کتاب آمده و متأسفانه بعضی از اشتباهات در بسیاری منابع تکرار شده است.در منابع به مطلبی،حارثی،خزرجی،حانینی،جزینی توصیف شده است.حانین-اسم بلده من جبل عامل و بلاد شام(پیامبران و خمسه طیبه،ج1،ص596)جزین من قری جبل عاملغایه النهایه،ج2،ص265)علامه امینی در شهداء الفضیله نوشته:جزین شهر شیعه نشین بود.هفتاد سال است که نصرانی شده اند؛جز یک یا دو خانواده شیعه باقی نمانده است.علامه سید حسن صدر:«تولد رضی الله عنه سنه اربع و ثلاثین و سبعمائه بلا خلاف».(سید حسن صدر،تکمله امر الآمر،ص365).اکثر کسانی که درباره شهید نوشته اند متعرض تاریخ تولد نشده اند.قدیم ترین اثری که متعرض تولد شده کتاب الفوائد الملیه تألیف شهید ثانی است:«وجدت بخط الشیخ رضی الدین ابی طالب ولد شیخنا السعید محمد بن مکی(قدس)علی ظهر کتاب الذکری بخط مصنفه السعید ما ملخصه ولد المصنف فی سنه 734 و قتل مظلوما شهیدا...بدمشق یوم الخمیس تاسع شهر جمادی و ثمانین و سبع مأئه(780ق)»(مجله تراثنا،العدد 23،ص106).بزرگان بر اساس همین دست خط تولد را 734 ذکر کرده اند.مشکلی که در تاریخ فوق هست با تاریخی که شمس الدین جزری معاصر شهید از دست نوشت شهید نقل کرده مخالف است:«ولد بعد العشرین و سبعمائه و رحل الی العراق و اخذ عن ابن مطهر و غیره».(غایه النهایه،ج2،ص265)شهادت:786 قمری،9 جمادی الاولی،در دمشق بعد از یک سال زندانی به شهادت رسید.علمای زیادی قبل از شهید به شهادت رسیده اند؛اما سعادت ملقب شدن به شهید را این عالم بزرگوار پیدا کرد.چگونگی شهادت:علامه مجلسی عبارت ذیل را از پسر شهید نقل کرده:«استشهد و الدی الامام العلامه...شمس الدین ابوعبدالله محمد بن محمد بن حامد،شهیدا حریقا بعده بالنار...کل ذلک بر حبه قلعه دمشق(بحار،ج107،ص186)صاحب ریاض با سند به نقل از دست خط حسن ابن سلیمان طبی شاگرد شهید نقل کرده:«استشهد الشیخ الفقیه العالم الصالح ابوعبدالله محمد بن مکی فی محبه ائمته علیهم السلام بعد ان حبس بقلعه دمشق قریبا من سنه ثم قتل ثم احرق...(تعلیقه امل الآمل،ص80).هر کس درباره شهید چیزی نوشته با عظمت از آن شهید سعید یاد کرده؛برای نمونه یک عبارت از اساتید و یکی از شاگردان و یکی از علمای متأخر را نقل می کنیم.فخرالدین استاد شهید در اجازه اش در سنه 756 قمری نوشته است:«مولانا الامام العلامه الاعظم،افضل علماء العالم سید فضلاء بنی آدم،مولانا شمس الحق و الدین محمد بن مکی بن محمد بن حامد ادام الله ایامه»(بحار الانوار،ج107،ص178).یکی از شاگردانش به نام ابن الخازن الحائری در اجازه اش به ابن فهد حلی درباره شهید نوشته«الشیخ الفقیه،امام المذهب،خاتمه الکل مقتدی الطائفه المحقه و رئیس الفرقه الناجیه السعید المرحوم و الشهید المظلوم...الشیخ ابوعبدالله محمد بن مکی»(بحار الانوار،ج107،ص217)شیخ عباس قمی در وصفش نوشته است:«الشیخ الأجل الأفقه،ابوعبدالله رئیس المذهب و المله،و رأس المحققین الحله،شیخ الطائفه تعبیرحاجه،و واحد هذه الفرقه و ای واحد،کان رحمه الله بعد مولانا المحقق علی الاطلاق افقه جمیع فقهاء»(الکنی و الألقاب،ج2،ص346).
علامه و فرزندش فخر المحققین و مسافرت های علمی به سرزمین های مختلف اسلامی توانست ابتکارات تازه ای را در عرصه اصول و فقه ارائه دهد و افق های تازه ای را به روی فقیهان بعد از خود بگشاید.اکنون به قسمتی از این ابتکارات اشاره می کنیم.
تدوین قواعد فقهی
شهید برای نخستین بار در حوزه فقه امامیه قواعد فقهی شیعه را در کتاب ارزشمند القواعد و الفوائد جمع آوری و عرضه نمود.
تغییرپذیری احکام
شهید در القواعد بحث مستقل و نسبتاً مفصلی را در موضوع عرف مطرح کرده و در آن از عادت قولی و فعلی سخن به میان آورده است.در آن جا از تغییر احکام به واسطه تغییر عادت سخن گفته است.توضیح آن که برخی از احکام شرعی بر اساس عرف ویژه ای تنظیم شده اند و با تغییر آن عرف ها،احکام مترتب بر آنها نیز تغییر می یابد.از این نظر،احکام الهی پویایی خاصی خواهند داشت که در زمان ها و مکان های متفاوت،قابل تطبیق و اجراست.از نظر شهید،احکام