تاریخ علم اصول و فقه در شیعه صفحه 285

ص:298

ارائه تفصیل دقیق در مبحث دلالت نهی بر فساد

در دلالت نهی بر فسادِ منهی عنه،نظریه های متعددی ابراز شده است.برخی به طور کلی معتقد به فساد منهی عنه شده اند.برخی دیگر مانند محقق و علامه حلّی بر این باورند که نهی در عبادت بر فساد منهی عنه دلالت می کند؛ولی در معاملات چنین دلالتی ندارد. (1)

شهید تفصیل میان عبادات و معاملات را به گونه دیگری مطرح کرده است.از نظر او نهی در عبادات چه به ذات آن اصابت کند و چه به وصف خارج آن،موجب فساد منهی عنه می شود؛ولی در معاملات تنها در صورتی که نهی به ذات آن تعلق گیرد،موجب فساد می شود و در صورت تعلق نهی به وصف خارج از ماهیت عقد،بر فساد دلالت نخواهد کرد.شهید می نویسد:

نهی در عبادات،مفسد آن است؛گرچه نهی به وصف خارج از آن تعلق گیرد؛مانند طهارت گرفتن با آب غصبی و نماز خواندن در مکان غصبی و در غیر عبادات(معاملات)چنان چه نهی از ذات ماهیت و نه از امر(وصف)خارجی باشد،دلالت بر فساد می کند.پس بیعی که مشتمل بر ربا باشد،فاسد است؛نه مالکِ مساوی است و نه مالکِ اضافی.بیع در هنگام اذان ظهر جمعه صحیح است؛زیرا نهی در صورت اول به نفس ماهیت بیع و در دومی به وصف خارج از بیع است. (2)

طرح دلالت اقتضا و اشاره

اصولیان از برخی دلالت های الفاظ نام برده اند که در قالب اصطلاحاتِ دلالات منطقی قرار نمی گیرند.این دلالت ها در استنباط از آیات و روایات نقش مهمی دارند.شهید برای نخستین بار دلالت اقتضا و اشاره را در اصول شیعه طرح کرد.