تاریخ علم اصول و فقه در شیعه صفحه 287

ص:300

1- (1) .شهید اول،القواعد و الفوائد،ج1،ص199.
2- (2) .همان،ص243.
3- (3) .محمدرضا مظفر،اصول الفقه،ج1،ص124.
4- (4) .شهید اول،القواعد و الفوائد،ج1،ص245.

یکی از بحث های اساسی در مورد این دو دلالت،حجیت و اعتبار آنها است.مرحوم مظفر در این زمینه معتقد است که دلالت اقتضا از باب ظهور،حجیت دارد؛ولی حجیت دلالت اشاره مورد تردید است؛زیرا در ظواهر داخل نیست. (1)

از عبارات شهید استفاده می شود که دلالت اقتضا و اشاره را حجت می داند؛زیرا در مورد دلالت اقتضا می گوید:«قد یثبت ضمنا ما لایثبت اصلا»و در مورد دلالت اشاره می گوید:«یستفاد».منظور شهید از«قد یثبت»طبق معیاری که ارائه می دهد،همان موارد دلالت اقتضاست.

دسته بندی ابتکاری در انواع ظواهر

شهید در زمینه دلالت لفظ بر معنای خود آن را به نص،مجمل،مؤول و مرجوح تقسیم می کند.اگر لفظی خالی از هر گونه احتمالی است به آن نص می گویند و در مقابل آن مجمل قرار دارد و در صورتی که همراه با احتمال راجح بر منطوق باشد به آن مؤول می گویند و چنان چه با احتمال مرجوح همراه باشد به آن ظاهر گفته می شود.

انواع ظاهر چهار قسم است:برتری به حسب حقیقت شرعیه،مثل دلالت حج بر مناسک مخصوص؛برتری به حسب حقیقت عرفیه،مثل دلالت«أو جاء أحد منکم الغائط»بر حدث؛دلالت مطلق بر مدلولش؛دلالت عام بر مدلولش. (2)

گسترش دلیل عقل

طرح عقل در جایگاه یک دلیل در عرصه استنباط فقهی،فراز و نشیبی داشته است.در ابتدا در کلمات شیخ مفید از آن سخن به میان آمده؛سپس سید مرتضی و قاضی ابن برّاج آن را در طول سایر ادله به کار برده اند،آن گاه ابن ادریس با صراحت از دلیل