حکم ظاهری : پذیرش یا انکار؟ صفحه 123

ص:130

می باشد؛(1) چون حکم واقعی، هم در حال جهل و هم در حال علم ثابت بوده اما حکم ظاهری فقط در حال جهل و شک ثابت است. پس می توان موردی را تصویر کرد که حکم واقعی و حکم ظاهری با هم جمع شده باشند.

توضیح مطلب این که با پیدایش حکم ظاهری، حکم واقعی از بین نمی رود؛ چون اگر حکم واقعی از بین برود تصویبِ محال پیش می آید؛ زیرا در این صورت باید بگوییم:

خداوند احکامی را جعل کرده که موقت می باشند؛ یعنی تا وقتی که اماره ای قائم نشده این احکام ثابت اند اما همین که اماره ای قائم شد، آن حکمِ مجعول از جانب خداوند از بین می رود و این همان تصویب محال است. پس با آمدن حکم ظاهری، حکم واقعی از بین نرفته و در لوح محفوظ ثابت است.

از طرف دیگر، حکم واقعی بین عالم و جاهل مشترک است و این بیانگر آن است که حکم واقعی در هر حال ثابت است، در حالی که حکم ظاهری در فرض جهل و شک نسبت به حکم واقعی ثابت می باشد. بنابراین، حکم واقعی در همۀ مراحل حکم ظاهری ثابت است ولی حکم ظاهری در همۀ مراحل حکم واقعی ثابت نیست.

پس می توان موردی را تصویر کرد که در آن حکم واقعی و ظاهری اجتماع کرده و آن موردی است که مکلّف به حکم واقعی جهل داشته باشد و لذا نسبت به شخص جاهل، هم حکم واقعی و هم حکم ظاهری ثابت است.

نتیجه این که راه حل مرحوم شیخ مشکل را به کلّی برطرف نمی کند و محذورات یاد شده، مثل محذور اجتماع ضدین، محذور اجتماع مصلحت و مفسده و محذور اجتماع اراده و کراهت هم چنان باقی می مانند.

اشکال مرحوم آخوند به راه حل مرحوم شیخ مورد بحث قرار گرفته و برخی آن را