حکم ظاهری : پذیرش یا انکار؟ صفحه 260

ص:267

راه اول

راه اول این است که به احتیاط امر کند. این راه همان محذوری را در پی دارد که در فرض انفتاح بیان شد و آن این که موجب اختلال نظام زندگی و عسر و حرج و در نتیجه مستلزم انزجار مردم از دین می شود. حتی عقل هم معلوم نیست در چنین شرایطی به احتیاط حکم کند؛ چون با آن که از نگاه عقل، دسترسی به واقع از راه احتیاط ممکن است ولی اگر ملاحظه کند که راه رسیدن به واقع از رهگذر عسر و حرج و اختلال نظام و انزجار مردم از دین است، به احتیاط حکم نمی کند. پس این راه ممکن نیست.

راه دوم

راه دوم، تعبّد به ظنون و امارات است؛ به عبارت دیگر، پس از آن که معلوم شد احتیاط ممکن نیست در این وضعیت، چاره ای جز تعبّد به ظنون و امارات وجود ندارد؛ چون در پیروی از امارات و طرق ظنی، مصلحت بقای شریعت و گرایش مردم به شریعت وجود دارد که این در مقایسه با تفویت مصلحت از ناحیۀ بعضی از مردم مهم تر می باشد.

بنابراین، با آن که تعبّد به امارات و ظنون مستلزم تفویت مصلحت است ولی در قیاس با مصلحتی که در تعبّد به امارات و ظنون وجود دارد، ناچیز قلمداد می گردد و از همین رو گفته شد: راه حل محقّق اصفهانی رأساً مخدوش نبوده بلکه کامل نمی باشد.

چنان که ملاحظه شد راه حل برگزیده برگرفته از مطالبی است که هم در کلام محقّق نائینی، هم در کلام محقّق اصفهانی و هم در کلام امام رحمه الله وجود دارد؛ اگر چه کلام امام رحمه الله در این جهت، کامل تر از کلام سایرین است و اساس راه حل برگزیده، برگرفته از نظر ایشان می باشد.