حکم ظاهری : پذیرش یا انکار؟ صفحه 41

ص:48

1- (1) . فرائد الأصول، ج 1، ص 144.
2- (2) . أجود التقریرات، ج 2، ص 69 و 71؛ أصول الفقه، ج 2، ص 42.
3- (3) . بحر الفوائد، ج 1، ص 72، سطر 22؛ فوائد الرضویه، ج 1، ص 19.
4- (4) . محقّق خوئی در تقریرات خود از درس محقّق نائینی، مطلبی را از ایشان نقل می کند که از حقیقت امر پرده برمی دارد: «ثم لا یخفی أن عباره العلامه الأنصاری بحسب النسخ الأولیه کان مفادها کون المصلحه السلوکیه قائمه بنفسه السلوک وتطبیق العمل علی الأماره والعدول إلی جعل المصلحه فی الأمر إنما هو لأجل إشکال أورده بعض تلامذته (قدس سرهما) علیه فأمر قدس سره بتصحیح العباره فصححوه بزیاده لفظ الأمر فی العباره»؛ محقّق کاظمی نیز در تقریر کلام محقّق نائینی می گوید: «لم یکن من أصل العباره لفظ الأمر وإنما أضافها بعض أصحابه وعلی ذلک جرت نسخ الکتاب»؛ فوائد الأصول، ج 3، ص 98.

نصیب او گردد؛ یکی مصلحتی که در نفس سلوک اماره وجود دارد و دیگری مصلحتی که در خود واقع قرار داده شده است؛ در حالی که حتی خود شیخ نیز به چنین چیزی ملتزم نیست.

و اگر معنای مصلحت سلوکیه آن است که این مصلحت فقط در صورتی نصیب مکلّف می شود و مصلحت فوت شدۀ واقعی را جبران می کند که اماره بر خلاف واقع باشد لازمه اش آن است که اماره فقط در صورتی که به واقع اصابت کند طریق إلی الواقع باشد در حالی که این قطعاً باطل است؛ چون اماره یا طریق است یا نیست و ممکن نیست در یک صورت طریق باشد و در صورت دیگر طریق نباشد.

اشکال دوم: آن چه شیخ در مصلحت سلوکیه فرموده و آن چه در مسلک سببیت بیان می شود از نظر تعابیر مختلف اند اما حقیقتاً تفاوتی با هم ندارند. به نظر ما مصلحت سلوکیه شیخ به همان سببیت و تصویب بازگشت می کند و با تغییر الفاظ و اصطلاحات چیزی عوض نمی شود. این که لفظ را تغییر داده و بگوییم: «مصلحت در سلوک اماره است نه در مؤدّای اماره»، فقط باعث ایجاد تفاوت در عبارت می شود نه تغایر حقیقی؛ زیرا سلوک اماره در واقع به معنای عمل به اماره و اتیان به مؤدای آن است. مثلاً اگر اماره ای بر وجوب نماز جمعه قائم شد، اتباع و سلوک بر طبق این اماره غیر از اتیان به نماز جمعه نیست و نمی توان حقیقتی ورای مؤدای اماره تحت عنوان سلوک اماره تصویر کرد. بنابراین بین این که گفته شود: «مؤدای اماره دارای مصلحت می شود» و یا این که گفته شود: «سلوک اماره دارای مصلحت است» به حسب واقع تفاوتی وجود ندارد؛ چون طبق جملۀ اول، مؤدای اماره همان وجوب نماز جمعه است و طبق جملۀ دوم، سلوک اماره به معنای عمل به اماره و پیروی از آن است که همان وجوب نماز جمعه می باشد. پس در واقع مصلحت سلوکیه به سببیت معتزلی رجوع می کند. خود مرحوم شیخ(1) نیز به این اشکال توجه داشته و آن را به بیان دیگری مطرح نموده و سعی