راه های فقهی رهایی از مخالفت با احکام شرع صفحه 277

ص:290

انشا شده است و به غرض نزدیک تر تعلق گرفته است، نه به غرض نهایی.(1)

به عبارت دیگر، هرگاه ماهیت عقدی حرام باشد اما نتایجی دارد که حرام نیستند، کسی که می خواهد به نتایج آن دست یابد، برای این که مرتکب حرام نشود، می تواند از عقدهای دیگری که حلال هستند به عنوان راهی برای رسیدن به نتایج آن استفاده کند. این، تبدیل ماهیت باطل به ماهیت صحیح است نه این که حرامی بدون سبب حلال شود. بنابراین، حیله های ربا، عقدها و راه های صحیحی برای رسیدن به آن زیادی و منفعتی هستند که در ربا وجود دارد؛ بدون این که ربا تحقق پیدا کند. با این بیان روشن شد که عقدهای موجود در حیله های ربا مطابق نظر و قصد عاقد هستند و هیچ تخلفی در این زمینه وجود ندارد.

اشکال چهارم

اشاره

موضوع ربا، معنایی عام (زیادی در مقابل مدت) است و از این معنا استفاده می شود که ربای حرام، منحصر در ربای قرضی و معاملی نیست؛ بلکه «زیادی در مقابل مدت» حرام است و چنین معنایی در حیله های ربا نیز موجود است. پس چون حیله های ربا در نهایت به «زیادی در مقابل مدّت» می رسند، نمی توانند راهی برای خلاصی از ربای حرام باشند.

کسانی که این اشکال را مطرح کرده اند برای مدعای خود شواهدی ذکر کرده اند که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

1. ربا در لغت به معنای زیادی است، چنان که در العین و دیگر کتاب های لغت آمده است:

ربا المال یربوا فی الربا. یعنی زیاد کرد.(2)