راه های فقهی رهایی از مخالفت با احکام شرع صفحه 323

ص:336

1- (1) سورۀ مائده، آیۀ 1.
2- (2) سورۀ بقره، آیۀ 257.
3- (3) عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، ج 1، ص 222، ح 99.
4- (4) سورۀ نساء، آیۀ 29.
5- (5) مجمع الفائده و البرهان، ج 8، ص 330.
6- (6) جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 23، ص 108.
7- (7) ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، ج 5، ص 134.

با توجه به معنای لغوی عینه و کلمات فقیهان، می توان «عینه» یا «بیع نقد و نسیه» را این طور تعریف کرد:

بیع عینه عبارت است از این که شخصی کالایی را به صورت نسیه بخرد و سپس به قیمت کمتری به صورت نقد یا نسیه به همان شخص بفروشد.

چنین معامله ای دو صورت دارد:

1. صورت اول، جایی است که بیع دوم بعد از تمام شدن مهلت بیع نسیه صورت بگیرد. مشهور فقیهان قائل به جواز مطلق آن هستند؛ در مقابل کسانی که گفته اند اگر مثمن طعام باشد حرام است.

2. صورت دوم، جایی است که بیع دوم قبل از تمام شدن مهلت بیع نسیه صورت بگیرد. بنابر نظر مشهور فقیهان، اگر انجام معاملۀ دوم در ضمن معامله اول شرط نشده باشد، اشکالی ندارد.

گفتار دوم: عینه در روایات

دسته اول: روایاتی که بیع عینه را مطلقاً جایز دانسته است؛ مانند:

1. صحیحه اسماعیل بن عبدالخالق

محمد بن یعقوب عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکمِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الْعِینَهِ وَ قُلْتُ إِنَّ عَامَّهَ تُجَّارِنَا الْیَوْمَ یُعْطُونَ الْعِینَهَ فَأَقُصُّ عَلَیْک کیْفَ نَعْمَلُ قَالَ هَاتِ قُلْتُ یَأْتِینَا الْمُسَاوِمُ یُرِیدُ الْمَالَ فَیُسَاوِمُنَا وَ لَیْسَ عِنْدَنَا مَتَاعٌ فَیَقُولُ أُرْبِحُک ده یازده وَ أَقُولُ أَنَا ده دوازده فَلَا نَزَالُ نَتَرَاوَضُ حَتَّی نَتَرَاوَضَ عَلَی أَمْرٍ فَإِذَا فَرَغْنَا قُلْتُ أَیُّ مَتَاعٍ أَحَبُّ إِلَیْک أَنْ أَشْتَرِیَ لَک فَیَقُولُ الْحَرِیرُ لِأَنَّهُ لَا یَجِدُ شَیْئاً أَقَلَّ وَضِیعَهً مِنْهُ فَأَذْهَبُ وَ قَدْ قَاوَلْتُهُ مِنْ غَیْرِ مُبَایَعَهٍ فَقَالَ أَ لَیْسَ إِنْ شِئْتَ لَمْ تُعْطِهِ وَ إِنْ شَاءَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْک قُلْتُ بَلَی قَالَ فَأَذْهَبُ فَأَشْتَرِی لَهُ ذَلِک الْحَرِیرَ وَ أُمَاکسُ بِقَدْرِ جُهْدِی ثُمَّ أَجِیءُ بِهِ إِلَی بَیْتِی فَأُبَایِعُهُ فَرُبَّمَا ازْدَدْتُ عَلَیْهِ الْقَلِیلَ عَلَی الْمُقَاوَلَهِ وَ رُبَّمَا أَعْطَیْتُهُ عَلَی مَا قَاوَلْتُهُ وَ رُبَّمَا تَعَاسَرْنَا فَلَمْ یَکنْ شَیْءٌ فَإِذَا اشْتَرَی مِنِّی لَمْ