ادوار فقه (شهابی) صفحه 155

اذان عبارت است از چهار بار تکبیر و دو بار شهادت به توحید و دو بار شهادت به رسالت و دو بار گفتن هر یک از جمله های «حیّ علی الصّلاه» و «حیّ علی الفلاح» و «حیّ علی خیر العمل» و دو بار تکبیر و دو بار تهلیل.

علماء عامه انکار کرده اند که «حیّ علی خیر العمل» جزء اذان و اقامه باشد و چنانکه بر این مطلب اتفاق کرده اند بر این که در نماز صبح به جای آن دو بار گفتن «الصلاه خیر من النوم» استحباب دارد همۀ ایشان اتفاق کرده اند بجز شافعی که او را در مسأله دو قولست «1» قائلین به استحباب روایتی از ابی محذوره نقل کرده اند که او گفته است:

به پیغمبر گفتم: بمن سنت اذان را تعلیم فرما پس در تعلیم اذان فرمود اگر

نماز صبح باشد بعد از حی علی الفلاح دو بار «الصّلاه خیر من النّوم» بگو لیکن به تفصیلی که محقق نقل کرده چون ابو محذوره، به گفتۀ خود عامه، مطعون بوده این روایت او که با گفتۀ اهل سنت و حتّی با حکایت خواب عبد اللّٰه زید مخالفت دارد قابل اعتماد و استناد نمی باشد.

در کتاب احمد ابن ابی نصر بزنطی از عبد اللّٰه بن سنان از ابی عبد اللّٰه علیه السلام، بنا بنقل محقق، روایتی در بارۀ اذان ایراد شده که در طی آن، حضرت گفته است: «. اذا کنت فی اذان الفجر فقل: الصّلاه خیر من النّوم» بعد «حیّ علی

______________________________
(1)- سید مرتضی، قدس سره، در «المسائل الناصریات» مسألۀ شصت و نهم را باین مضمون عنوان و طرح کرده است «تثویب در نماز صبح بدعت و اصحاب ما را بر بدعت بودن آن اجماع است فقیهان در معنی «تثویب» اختلاف کرده اند: شافعی گفته: عبارت است از «این که پس از دعوت به نماز و پیش از اذان دو بار بگویی: الصّلاه خیر من النّوم». ابو حنیفه گفته: عبارت است از «این که پس از فراغ از اذان دو بار حیّ علی الصّلاه، حیّ علی الفلاح بگویی» از محمد بن حسن نقل شده که در کتب خود گفته است: (تثویب در اول این بوده که در میان اذان و اقامه گفته شود «الصّلاه خیر من النّوم» بعد مردم کوفه حی علی الصلاه حی علی الفلاح را میان اذان و اقامه احداث کرده اند» شافعی تثویب را در خصوص نماز صبح، سنت دانسته و در قول جدید خود مطلقا آن را غیر مستحب و غیر مسنون دانسته است..»

ادوار

فقه (شهابی)، ج 1، ص: 158

خیر العمل» و قل..» محقق پس از این که گفته است شیخ طوسی در کتاب «الاستبصار» آن را بر تقیه حمل کرده خود چنین اظهار عقیده نموده است «و لست اری هذا التاویل شیئا فان فی جملۀ الاذان «حیّ علی خیر العمل» و هو انفراد الاصحاب «1» فلو کان للتقیه لما ذکره لکن الوجه ان یقال فیه روایتان عن اهل البیت اشهرهما ترکه «2»،

______________________________
(1)- سید مرتضی، علم الهدی، قدس سره، در کتاب «الانتصار» که در بارۀ مسائل انفرادی شیعه نوشته، در اوائل کتاب صلاه چنین افاد کرده است «از جمله چیزهایی که امامیه به آن انفراد یافته گفتن «حی علی خیر العمل» بعد از «حی علی الفلاح» می باشد در اذان و اقامه. علت و دلیل این انفراد، اجماع فرقه است بر آن» آن گاه گفته است: «و قد روت العامه ان ذلک کان یقال فی بعض ایام النبی (ص) و انما ادعی ان ذلک نسخ و رفع. و علی من ادعی النسخ الدلاله..» 2- از آن چه در پاورقی پیشتر، در بارۀ «تثویب» نقل گردید برای موضع گرفتن گفتن جمله «الصلاه خیر من النوم» دو قول دیگر هم دانسته شد:

1- قول منسوب به شافعی باین مفاد «پس از دعوت به نماز و پیش از اذان دو بار گفته شود».

(2) قول منقول از شیبانی باین مفاد «بیان اذان و اقامه گفته می شده» بنا بر این وجهی بعید و نامناسب نیست که روایت بر یکی از دو وجه منقول، حمل گردد و مفاد آن دلالت ارشادی بر اباحۀ گفتن آن در یکی از دو موضع مذکور؛ که از متن اذان و اقامه خارج است،

باشد بهر جهت این نکته را باید متذکر بود که قطع نظر از جنبه فقهی، از لحاظ ذوقی و ادبی و جمله پردازی نیز میان جملۀ «حی علی الفلاح» و جملۀ «حی علی خیر العمل» که بر معانی ذوقی و لطیف اشعار دارد و میان جمله «الصلاه خیر من النوم» که جز مفهومی عامیانه و مبتذل و مطروق ندارد فرقی زیاد است که ردیف شدن آنها با هم تا چه رسد به تبدیل یکی از آنها به دیگری، بی تناسب و بر خلاف ذوق است لیکن آوردن آن پیش از اذان یا بعد از آن و پیش از اقامه، بعنوان گفتۀ شخصی، نه بعنوان مستحب شرعی؛ در خصوص نماز صبح شاید نامناسب نباشد.