دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 101

باشند. توضیحات بیشتری در بحث نقش زمان و مکان در اجتهاد در همین کتاب داده شده است.

دوره‌های شش‌گانۀ فقه اهل سنّت

اشاره

محقّقان و دانشمندانی که دوره‌های فقه اهل سنّت را پی‌گیری کرده‌اند، دربارۀ ادوار فقه اهل سنّت، نظرات متفاوتی دارند.

استاد محمّد مصطفی شلبی در کتاب المدخل فی التعریف بالفقه الاسلامی می‌نویسد:

«برخی‌ها آن را به چهار دوره، برخی به پنج دوره، برخی به شش دوره و برخی نیز به هفت دوره تقسیم کرده‌اند».

نامبرده دوره‌های فقه اهل سنّت را به چهار دوره تقسیم می‌کند. «1»

حجوی ثعالبی «2» (م 1376) نیز دوره‌های فقه اهل سنّت را به چهار دوره تقسیم کرده است. «3»

برخی دیگر از محقّقان اهل سنّت مانند شیخ محمّد خضری بک «4» (م 1345) ادوار فقه را مطابق حوادث و اتفاقاتی که در عصرهای مختلف به وجود آمد و سبب تکامل آن گردید، تقسیم کرده است. وی در هر دوران فقیهانی را که در مسیر غنای میراث فقهی کوشیده‌اند، نام برده است.

در تقسیم وی، دوره‌های فقه اهل سنّت، پنج دوره است. «5»

به هر حال، تاریخ فقه اهل سنّت و سیر تحوّل و دگرگونی آن را در شش دوره، مورد بررسی قرار می‌دهیم؛ زیرا این تقسیم، به واقعیّت نزدیک‌تر و برای تفکیک و بازشناسی دوره‌ها دقیق‌تر است.

برخی از محقّقان اهل سنّت دورۀ اوّل را، عصر رسول خدا و به عبارتی عصر تکوین فقه دانسته‌اند ولی از آنجا که عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله، عصر تشریع و مشترک میان همه مذاهب اسلامی است، لذا ما دوره‌های پس از آن حضرت را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

دورۀ اوّل: عصر صحابه و تابعین

اشاره

این دوره پس از رحلت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آغاز و تا اوایل قرن دوم ادامه می‌یابد. پس از ارتحال رسول خدا صلی الله علیه و آله جمعی از مسلمانان برای یافتن احکام شرعی سراغ صحابه می‌رفتند و از آنان فتوا می‌گرفتند.

______________________________
(1). المدخل فی التعریف بالفقه الاسلامی، ص 50- 49 (مشروح این دوره‌ها از ص 150- 50 آمده است).
(2). محمّد بن حسن بن عربی بن محمّد حجوی ثعالبی از علمای مالکیّه سلفیّه از مغرب است. وی دارای کتابهای متعدّدی است که مهم‌ترین آن الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی نام دارد که در چهار جلد منتشر شده است (الاعلام زرکلی، ج 6، ص 96).
(3). الفکر السّامی، ج 1، ص 3 به بعد.
(4). محمّد بن عفیفی باجوری، معروف به «خضری» فقیه، اصولی، مورّخ، ادیب؛ در قاهره زاده شد و در همان جا وفات یافت. از تألیفات اوست: اصول الفقه و تاریخ التشریع الاسلامی (معجم المؤلّفین، ج 10، ص 295).
(5). به کتاب وی، تاریخ التشریع الاسلامی مراجعه شود. استاد مصطفی زرقاء نیز در کتاب المدخل الفقهی العام از شیوۀ شیخ محمّد خضری بک پیروی کرده است.