دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 103

دیگری سعید بن جبیر (م 95) است که از شاگردان مدرسه کوفه به شمار می‌آید و گروهی از دانشمندان به فقه و دانش وی گواهی داده‌اند. وقتی مردم کوفه از ابن عبّاس مسائل دینی خویش را می‌پرسیدند، وی می‌گفت: «آیا سعید بن جبیر میان شما نیست؟». «1» مورّخ معروف «یعقوبی» او را از فقهایی می‌داند که در عصر ولید بن عبد الملک برای مردم فتوا می‌دادند. «2»

ابن حجر دربارۀ او می‌گوید: «وی فقیه مورد اعتماد بود» «3» و سرانجام به جرم محبّت به علی و فرزندانش علیهم السلام به دست حجّاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید. «4»

از دیگر فقهای تابعین ابراهیم بن یزید بن قیس نخعی (م 96) است. وی دارای مذهب خاصّ فقهی بود. او بنیانگذار مدرسۀ رأی و قیاس و استاد حمّاد بن ابی سلیمان (م 120) است، که حمّاد نیز استاد ابو حنیفه (م 150) مؤسّس مذهب حنفی است. «5»

او معتقد بود که احکام شرعیّه برای خود فلسفه و علّتی دارد و فقیه باید آن را بفهمد تا احکام شرعیه را بر محور آنها قرار دهد؛ بر خلاف مذهب داوود ظاهری (م 270) و سعید بن مسیّب، که معتقد بودند فقط باید به ظاهر کتاب و سنّت عمل کرد و نباید به سراغ علل احکام و قیاس رفت و پس از آن باید به اجماع صحابه یا اجماع علما عمل کرد.

ویژگی دورۀ اوّل:

مهم‌ترین ویژگی این دوره بوجود آمدن دو مدرسۀ حدیث و رأی و نظر است. فقهای مدرسه حدیث، بر گروه رأی تاختند و عقیده آنها را مخالف نظرات صحابه دانستند. ابن قیّم کلماتی را از صحابه و تابعین در نقد عقیدۀ دوم آورده است. از جمله:

1. خلیفه اوّل أبو بکر گفته است: «کدام زمین مرا در برخواهد گرفت و کدام آسمان بر من سایه خواهد افکند، اگر من دربارۀ آیه‌ای از کتاب خدا، به رأی خویش و یا آنچه را که نمی‌دانم، سخن بگویم».

2. عمر بن خطاب گفت: «در دین خود، از رأی و نظر شخصی بپرهیزید».

3. علی علیه السلام گفت: «اگر دین را می‌شد با رأی (و قیاس) به دست آورد، باید گفت زیر کفش برای مسح سزاوارتر از بالای آن است». «6»

همچنین از تابعین نیز سخنانی را در ردّ رأی و نظر نقل کرده است. «7»

به هر حال، طرفداران رأی و نظر، به قیاس و استحسان روی آوردند و با استفاده از آنها، به صدور فتوا در احکام شرعی پرداختند.

______________________________
(1). تهذیب التّهذیب، ج 4، ص 11.
(2). تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 292.
(3). تهذیب التّهذیب، ج 1، ص 349.
(4). ر. ک: بحار الأنوار، ج 46، ص 136؛ اعیان الشّیعه، ج 7، ص 236.
(5). ر. ک: الاعلام زرکلی، ج 1، ص 80؛ تاریخ الفقه الاسلامی، ص 78؛ الفقه الاسلامی و أدلّته، ج 1، ص 42.
(6). شاید به این علّت که هدف از مسح و یا غَسل، زدودن و پاک کردن آلودگی‌هاست و آلودگی در کف کفش بیشتر از آلودگی روی کفش است. (بر اساس فتوای اهل سنّت که مسح روی کفش را در بعضی از حالات کافی می‌دانند. ر. ک: الفقه الاسلامی و ادلّته، ج 1، ص 471 به بعد).
(7). اعلام الموقعین، ج 1، ص 60- 43.